ШАГАЙ НААДАНАЙ ҮҮРГЭ, НҮҮЛѲѲН
Росси гүрэндэ зуу гаран яhатан ажаhуудаг юм. Арад бүхэн өөрын үндэһэн хэлэтэй, соёлтой, ёhо заншалтай, үни холын түүхэ домогтой. Яhатан бүхэн үндэһэн наадануудтай байдаг, Агыншье буряадуудта нааданууд элбэг юм. Тэдэнэй дунда шагай наадан эгээл дэлгэрэнгинь.
Шагай наадаар заншалта 2-дохи мүрысөө Агын дасанай шэрээтэ Бадма ламхай нээхэдээ, анхан Сагаан һарада зон уулзадаг, найрладаг байһан, харин мүнөө үедэ хүн зон гэр гэртээ һуугаад, ябалсаханьшье хомор, нюур нюураа харалсаханьшье үсөөн болоһон гэжэ тэмдэглээ. Наһатайшуул ходо аша зээнэрээ харалсажа байха бэшэ, үетэнтэеэ сугларжа, хаа-яа өөрыгөө сэнгүүлжэ, шагай наадажа байгаа һаань боломоор. Нээрээшье, энэнь зүйтэй. Юундэб гэхэдэ, наһатайшуулай дунда тойрог дотор үнгэргэгдэдэг шагай наадаар мүрысөөн ори ганса, энэл юм. Тиимэһээ наһатайшуул хоорондоо мүрысэһэндөө, уулзажа харилсаһандаа тон ехээр баярлана гэжэ ажаглахаар байба. Бадма ламхай булта үндэһэн хубсаһаяа үмдэһэндэнь баясаа, үшөө иигэжэ тэмдэглээ: «Хүүгэднай буряад хэлэгүй боложо байна, хүүгэдээ, аша зээнэрээ түрэлхи хэлэндэнь һургахые, дамжуулхые уряалнаб. Ахаһаал буряад дэгэл, малгайгаа үмдөөд, үндэһэн наадаяа һэргээн наадажа байгаад, түрэлхи хэлэеэ мэдэхэгүй һаа, хэншье, юуншье болохо юмбибди? Мүнөө энэ мүрысөөн түрэлхи хэлэеэ, хубсаһаяа һэргээхэ болон наадануудаа хүгжөөхэ зорилготойгоор үнгэргэгдэнэ ха юм».
Буряад арадай нааданууд үни холын сагһаа өөрын онсо гуримтай, өөрын онсо илгаатай бэлэй. Үндэһэн буряад нааданууд олонхи ушарта хүнүүдые, илангаяа үхибүүдые хурдан солбон, һанаамгай, һонор ухаатай болгоно, ухаагаа түргэн гүйлгыень, хадууса болон анхаралыень хүгжөөнэ, һүбэлгэн болохо хэрэгтэнь угаа ехэ нүлөөтэй, удха шанартай. Гадна зон олоороо суглараад наадахадаа танилсана, буряадаар бэе бэедээ хандана, харилсана, бэеэ зүбөөр абаад ябажа hурана г.м.
ШАГАЙГААР ҮЗЭЛ ҮЗЭДЭГ
Үшөө иимэ һонин мэдээсэл гэхэдэ, шагайгаар үзэл үзэлгэ тухай АRD сайт соо М.Сосорбарам иигэжэ бэшэһэн байна: «Үзэл үзэгшэ дүрбэн шагай альган соогоо абаад, һанаһан хүсэлөө альгандаа шэбэнэн, шагайнуудаа шэрээ дээгүүр, үгы гэбэл шала, шэрдэг дээрэ тараан хаядаг. Шагайнууд ямар талаараа дээшээ харан унанаб, тэрэнииень тайлбарилдаг байгаа...» Мүнөөшье зарим зон өөрынгөө аша туһада энэ үзэл хэрэглэдэг юм.
ТАБАН ХУШУУН МАЛАЙ НЭРЭЭР...
Буряад арад үни урда сагһаа мал ажалтай ябаа бшуу. Тиимэһээ олонхи нааданиинь малтай, байгаалиин үзэгдэлнүүдтэй холбоотой. Үхибүүдээ 2-3 наһатайһаань шагайгаар наадхуулдаг заншалтай байһан. Мүнөө сагта гоёор бүд туулмаг оёжо, шагайнуудаа хадагалдаг болоо. Шагайнуудай буудал 5 янзын түхэлтэй, тэдэнээ 5 хушуун мал болгон нэрлэдэг юм. «Бүхэ» – болсогор талаараа дээшээ хараад унабал (бүхыгөөд) – хонин, «Хонхо» – хонхогороороо дээшээ хараад унабал – ямаан, «Морин» – хажуу тээхи жэгдэ талаараа дээшээ харабал. «Үхэр» – хажуу тээхи хонхогороороо буубал, «Тэмээн» - соройгоод бодоһон. Жаадаа шагай наадахадаа, «тэмээн» юундэ унанагүйб гэжэ ехэтэ хүлеэдэг бэлэйбди. Хаа-яа «тэмээнэй» ондоо шагайда түшэн соройгоод тогтошоходонь, ехэ хүхилдэдэг һэмди.
Эжымни хэлэһээр, урдань шагай гээшые хүүгэдэй һүр һүлдэ гэжэ тооложо, тэрэниие хаяхаяа сээрлэдэг байһан. Үшөө наһатайшуул үхэһэн малай шагай, яһа суглуулдаггүй, сээрлэдэг, тэдээнээр наададаггүй һэн. Юундэб гэхэдэ, һэе болоһон малай яһанһаа хүн бузарлажа, гэмтэжэ магад. Тиигээд гаргаһан хонинойнгоо шагай хүүгэд суглуулдаг, шагайнгаа олошорходо, урмашадаг байгаа.
