Газар гуйлга
Манай элинсэгүүд шэнэ гэр табиха газар шэлэлгэдэ эгээл ехэ анхаралаа хандуулдаг байhан. Заабол «Газар гуйлга» гэhэн тусхай бүтээл үйлэдэжэ, тэндэхи эзэд сахюусадhаа «зүбшөөл» гуйжа, hуурижан түбхинэхэ газарайнгаа hүлдэтэ үүдэ нээдэг, онгойлгодог hэн ха.
Эхэ дэлхэйн тала дайда, гол мүрэнүүд, хада ууланууд – булта амитай, нарин мэдэрэлэй элшэ hүлдэтэй, хүсэтэй сахюусадтай гэжэ манай үбгэ эсэгэнэр этигэн шүтэдэг байhан гэжэ мэдээжэ.
Нэн түрүүн, гэр барихаяа хүсэhэн газараа зурхайша ламада үзүүлдэг байhан. Харин буддын шажанай үшөө дэлгэрээдүй, бүри урдын сагта мориной малтаhан гү, али хүльбэрhэн газарта шэнэ гэр бодхоодог заншалтай hэн ха.
Тэрэнэй хажуугаар ехээр гоёшооhон газартаа шулуу табяад орхидог байгаа. Нэгэ хэды сагай үнгэрhэн хойно шулуугаа бодхоожо харахадань, доронь хорхой шумуулай үдөөд байбал, муу газар, харин үй түмэн шоргоолзодой бисалжа байбал, элдин hайн, хэшэгтэй газар гэжэ тоологдодог hэн ха.
Шоргоолзоной бутын хажууда гэр барихада, үлзы хэшэгтэй, адуу мал шоргоолзон мэтэ олоор үдэхэ гэhэн удхатай.
Газар малтаад, нүхэ руу нэгэ хүнэг тухай уhа юулээд, хорин табан алхам холодоhоной удаа hөөргөө бусаад харахада, нүхэн соохи уhан шэргээгүй байбал, hайн хуурай газар гэжэ хэлэгдэдэг. Харин уhаниинь тэрэ дороо шэнгэжэ үгы болобол, намагтай, шиигтэй, муу газар гэжэ тоологдодог ха.
Мүн лэ шулуунуудаар хушагдаhан нюруутай газар шабар шалбааггүй, элдин ба hайн шанарай гэжэ тоологдохо юм. «Шулуутай газарта гэр барихада эрхим», - гэжэ хэлэгдэдэг.
Yльгэрэй баатарай гэр
Гурбан харгын уулзуурта ба ямаршье харгы замуудые хүндэлэн гараhан газарта гэр табихань муу ёротой, огто хорюултай гэхэ. Юундэб гэхэдэ, тиимэ газарнууд ада баршадай, альбан шүдхэрэй гүйдэлэй газар гэhэн сээртэй.
Харин гэр байрын хажуудахи ой модоор хушагдаhан хадын боори, модогүй наруули хүнды, дүтүүр урдаhан гол мүрэн – hайн тэмдэгүүд гэhэн зүнтэй.
Буряад үльгэр домогуудта баатарнууд ой модоор хушагдаhан үндэр уулануудай хормойн дундуур нэмжыhэн баян дэлгэр сабшалангуудтай үргэн хүндынүүдтэ, гол мүрэнэй эрьедэ гэр байраяа түхеэрдэг гээд түүрээгдэдэг.
Yндэр аршалагша хадануудаар хүреэлэгдэһэн тала дайда - элбэг дэлбэгэй, буян хэшэгэй, баялигай дүүрэн аягын hүлдэ тэмдэг.
Харин хадануудаар аршалагдаагүй талмайнуудта баян дэлгэр байдал тогтохогүй гэhэн үгэтэй. Мүн лэ хадын дундаhаа урда зүг руу нэмжын шэглэhэн хүнды ехэ hайн тэмдэг гэжэ тоологдодог.
Нангин шүтөөнэй уула обоонуудай бооридо байрлаhан хүнүүд хамаг муу муухайhаа аршалаатай байдаг. Тиибэшье эндэ гол дүримүүдые сахихань шухала: хүнэй гэр заабол нангин уулын урда таладань байха, үүдэниинь обоо руу хараад байхань хорюултай. Мүн лэ обоо уулын зүг руу бог шорой хаяхань, угаадаhа адхахань ехэ сээртэй.
Yшөө хүнэй байрын урда талын хада эгсэ үзүүртэй оройтой байха ёhогүй.
Аягын унаҺан газарта
Нангин уулын хормойдо гэр барихын урда тээ буряадууд заабол тусхай бүтээлнүүдые, үргэл мүргэл үйлэдэдэг hааб даа. Эсэстэнь ямар нэгэн аяга өөдэнь шэдэжэ, үзэл үзэдэг гуримтай байhан. Хэрбэеэ тэрэ аягынь өөдөө хараад унабал, хадын эзэд сабдагууд гэр барихыень зүбшөөбэ гэhэн тайлбаритай. Харин уруугаа унабалнь, сабдагууд дурагүйлхэнэ, тэрэ газарта байрлахань хорюултай гэдэг.
Тиимэ бүтээлнүүд урдань хүнэй байрлаагүй, огто шэнэ газарта гэр бодхоохын урда тээ үйлэдэгдэдэг заншалтай. Харин уг гарбалайнгаа урдын буусада байрлахадаа, тиимэ дүримүүдые сахиха эрилтэ үгы ха.
Шэнэ гэрэй hуури тодорхойлгын үшөө нэгэ иимэ урдын арга бии: зохидшооhон газартаа hүхэ шэдэхэ хэрэгтэй. Һүхын эреэрээ газар руу зоолдожо унабал, тэрэ hуурида гэрээ табихада hайн тэмдэг гэжэ тоологдодог.
Yшөө манай элинсэгүүд адуунай тиирэhэн газарта hэеы гэрээ табиха гэжэ оролдодог байhан.
Бодон гахайн Һоёогоор
Захааминай буряадуудай заншалаар, hэеы гэрэй шэнэ hуури бодон гахайн hоёогоор газарта түхэреэлжэ зураад, богоhо доронь тархииень буладаг гуримтай. Урдын буряад-монголшууд бодон гахай айхабтар эрэлхэг зоригтой амитан гээд шүтэдэг байhан.
«Бодон гахай хадаа ямаршье газарай эзэд сабдагуудhаа, гол мүрэнүүдэй лусадуудhаа, газар дорохи Эрлигэй ороной харуулшадһаа огто айдаггүй амитан» гэжэ урдын тобшо hургаалнууд соо хэлэгдэдэг. Гахай газар малтаад, ямаршье юумэндэ хэhээгдэдэггүй.
Тэрэ ушараар, мүнөөшье хүниие хүдөөлүүлхэдээ, хүүрэйнь газарые, нэн түрүүн, бодон гахайн hоёогоор зуража тэмдэглэдэг гурим сахигдадаг юм.
Урдын сагhаа баян, шадалтай буряадууд шэнэ модон гэр барихадаа, дүрбэн углуугайнь доро эрдэнитэ баялигай бумбануудые нюудаг байhан.
Шэнэ газарта hэеы гэр барилга эгээл түрүүн галай гуламтаhаа эхилдэг гуримтай. «Юртэмсын түб гол – Сүмбэр уула, hэеы гэрэй түб гол – галай гуламта», - гэжэ хэлэгдэдэг. Нангин гуламтын баригдахада, эзэд эд бараагаа гэртээ оруулжа, шэнэ газарта түбхинэжэ эхилдэг hэн ха.
Түрүүшын модон һэеы гэр
Домогоор, эгээл түрүүшын hэеы гэр модоор баригдаhан түүхэтэй.
Урдын сагта ангуушад ой соо хонохо газараа бэдэржэ ябаба ха. Гэнтэ тэдэнэй сэхэ урдань дүрбэн хуhан модон зүб дүрбэлжэн газарта ургажа байhан гэдэг. Ангуушад тэдэ мододой оройнуудые тайраад, дээрэнь хушалта, хоорондонь ханануудые хүреэлжэ табяад, дундань түүдэг носооhон ушартай.
Манай үбгэ эсэгэнэр шэнэ гэрэй барилга заабол hарын шэнэдэ гү, али гэбэл ургаха хаhадань эхилдэг гуримтай байhан. Тэрэнэй тула бөөдэ, ламада хандажа, hайн үдэр саг тодорхойлдог заншал мүнөөшье сахигдадаг.
Гуламтаяа тахиха
Гэрэй барилгада, адууhа малай үдэсэдэ hайн хэшэгтэй үдэр зурхайгаар тодорхойлогдожо, гуламтын түрүүшын шулуун – буряад-монголой гэрэй мандал табигдадаг байгаа.
Гэр – хүн бүхэнэй нангин гуламтын газар. Тиимэhээ эртэ урда сагhаа буряад арад айхабтар наринаар ба гамтайгаар гэр байрадаа хандадаг заншалтай. Жэшээнь, галдаа хурса үзүүртэй түлеэ үзүүрээрнь хэжэ болохогүй, галай заяашад айха; муухай бог шорой, угаадаhа, шуhа галдаа оруулбал, галай заяашад бузаржа, эзэд үбшэн зоболондо дарагдаха гэдэг. Мүн лэ түлеэ гэртэ оруулаад, носожо байhан галай хажууда шангаар хаяхань хорюултай, галай заяашад, гэрэй ба талын сахюусад, үүдэнэй харуулшад муурхажа, эзэд өөдэлхэгүй. Мүн лэ гэртэ орохо гарахадаа, үүдэеэ шангаар шэдэжэ хаахагүй – гэрэй заяашад hүрдэн айха, сошохо гэдэг. Галайнгаа үнэhэ худхахадаа, улаан согыень шангаар сохихогүй – галай заяаша зобохо гэhэн удхатай. Ямар нэгэн шалтагаанаар бусад ондоо айлай гэртэ байрлахадаа, галыень нангинаар тахижа байхань шухала.
Хазаар, шүдэр, аргамжа, hүхэ, буу баряад, айлда орожо болохогүй. Газаа тамхи татажа ябаа hаа, тамхяа амандаа зуугаад гэртэ орохоёо сээрлэгты!
Шэнэ гэрэй Сахимжа
- Хүндэтэ аба, галаа манда хайрлыт.
- Галаар яахатнай бэ?
- Гуламтынтнай галhаа таhалжа, залуушуулай шэнэ гэрэй гал бадараахамнай!
Урдань шэнэ гэртэ байрлаhанай баяр ёhололые «сахимжа» гээд нэрлэдэг байhан. Тэрэ хадаа хатуу булад хэтээр сахюур шулуу сохижо, гал аhаагаад, шэнэ гэр шэнэ галаар гэрэлтүүлбэ гэhэн удхатай. Сахимжа дээрэ түүрээгдэhэн үреэлэй hайхан үгэнүүд түрэл түтимэй, анда нүхэдэй гүн сэдьхэлэй элшэhээ заларан сасаржа, шэнэ гэрэй гуламтын гал бадараажа, залуу айлай зол хубиие үеын үедэ гэрэлтүүлхэ заяатай гэдэг.
