Уран зохёолшын дайшалхы замайнь түүхэ «Наранай оро-хо зүг тээшэ» гэһэн баримтата туужаһаа ба офицерэй дэбтэрһээнь өөрынь ба суг ябаһан сэрэгшэдэйнь дээдын хүн шанарайнь зураглалнуудые элидхэхээ һананаб.
1944 оной август һарада Жамсо Тумунов Баруун фронт руу, наранай орохо зүг тээшэ Улаан-Үдэһөө мордоо бэлэй. Замдаа зохёохы ажалайнгаа түсэб табихадаа, хараһан, үзэһэнөө тэмдэглэжэ, ерээдүйдэ мемуарна зохёол бэшэхын тула Ллойд Джордж, Коленкур, Вересаев, Толстой, Горький, Игнатьев г.м. зохёолшодой мемуарнуудые уншаба. Ясна Полянадахи Толстойн музейдэ зорюута орожо, уран зохёолшын һиилэжэ, үндэһөөр бүтээһэн амиды шэнги хүрэг дүрсэдэнь һүгэдэн ёһолходоо, Крымэй дайнда Севастополь хамгаалалсаһан хабаадагшын дурсалгануудые ойндоо бодхоон, дайнда орохо зам тухайгаа бодомжолоо ёһотой. Эхэ ороноо хархис дайсадһаа хамгаалжа ябаһан гвардиин капитан Жамсо Тумунов замдаа үнэһэн тоборог болотороо һандаргагдаһан сэлеэн, хотонуудые харахадаа, хэзээ дахин һэргээгдэжэ үндылгэгдэхэб, хэды шэнээн зөөри энээндэ хэрэгтэйб гэжэ үнэнхэ зүрхэнһөө эзэн ёһоор хара буугаа ёһотой.
Зүүн Пруссиин газарта тулажа ерэхэдээ, Ленинэй Улаан Тугай, Суворовой, Кутузовай орденто Белоруссиин фронтын 28-дахи армиин гвардейскэ Улаан Тугта 54-дэхи полкын батальоной командирай орлогшоор томилогдоо. Тиихэдэ нэн түрүүн абажа ябаһан сэрэгшэдээ аба, эхэ шэнгеэр хамгаалжа ябаха зорилго өөртөө табяад, үргэһэ нойргүй, үнэн сэдьхэлһээ оролдожо, олоной түлөө оролсоол даа. Нэн түрүүн командир Николай Корчагинтай, тиигээд бэшэ сэрэгшэдтэеэ дүтөөр танилсажа, тэдэнэй зан абари, доторойнь хүн шанарые шэнжэлхэдээ, хэн хэнээ хамгаалха, хайрлаха, дурлаха һайхан сэдьхэлэй оньһо таахадаа, бүхы мэдэрэлээ элсүүлэн, одоол боди мүртэ оротороо оролдоол даа. Нээрээшье, нюдэн хурса, шэхэн һонор, сэдьхэл энхэргэн, даажа ябаһан олон яһатанай сэрэгшэдые хайрлажа, сэдьхэлэйнгээ урин налгай ульһаар урма зоригыень үргэжэ ябахадаа, өөрөө тэдээндэ хүндэтэй боложо шадаа. Тэдэниие хамгаалха, али болохо аргаар байдалыень хүнгэдхэхөө оролдоходоо, жэшээнь, өөрынь захиралтагүйгөөр блиндаж соо унтаха зөөлэн орон, дулаан хүнжэл, гэрэл хүрэтэрнь түхеэрээ, үгы һаа дүтэ шадар снарядай тэһэрхэдэ, командирнай яагааб гэжэ анхарха, һанаагаа зобоходоо, тэрээндэ үнэн зүрхэнһөө дуратай байһыень гэршэлнэ.
Аймшагтай алуур хюдалгын боложо байһан газарта агууехэ энхэргэн һайхан дуран хамагые илаха гэһэн гүн ухаатанай захяа лүндэн эндэ арад зоной ухаан бодолдо байгаал даа. Үлэн хооһон, даараһан, нороһон, шулгарһан, нюлгарһан зондо бага сагын шархашье юумэн бэшэ, инаг гансаяа, үри хүүгэдээ, эжы абаяа, тоонто нютагаа ойндоошье, зүүдэндээшье оруулжа, хүсэ зориг нэмэдэг сэрэгшэд тухай эндэ хэлэгдэнэ.
Юрын сэрэгшэн ябаһанаа, батальо-ной командир болотороо дэбжэһэн Николай Корчагинтай хани халуунаар нүхэсэжэ, бэрхэшээлнүүдые, сэдьхэлэй зоболониие тунхаришагүй шэн зоригоор гатална. Һомонһоо, үхэлһөө айдаггүй Корчагин сэрэгшэдээ дахуулан, добтолгодо ороходоо, илалта туйладаг. Дивизиин командирта «полководец гээшэш» гэжэ магтуулһаншье һаа, бэеэ дээгүүр абаха дурагүй, харин сэрэгшэдтээл найдадаг, тэдэнь командиртаа аргагүй дуратай, үгэ соонь байдаг бэлэй. Тэрээнэй зүбшэлэгшэд гүүлэжэ алдаршаһан сабхишан, бэшээшэ, моришон гурбаниинь - эгээл юрын баатарлиг арад зоной түлөөлэгшэд. Тэдэ үшөө артистнар – ямаршье бэрхэшээл соогуур гуниглажа, гутаржа байхагүй, нэгэниинь – хүгжэмшэн, хоёрдохинь – хатаршан, гурбадахинь – хошонгууша. Эдээндэ Корчагин дуратай, тэдэнь – өөртэнь. Корчагин хүүгэдтэ дуратай, теэд тэдэниие зоргоорнь үлүү эрхэлүүлэлтэгүй гэжэ тоолодог. Юуб гэхэдэ, фронт дээрэ нилээд олон эрхэнүүдтэй ушаржа туляа.
Байлдаанай аалидажа намдахадань: «Волго мүрэнэйнгөө адагта байһандал болоноб, - гээд, - Комиссар, консервэ эдие, эгээл энээхэн баанха консервээр американцууд бүхэли үнеэемнай бухажа абахал даа. Комиссар, эгээл энэ дайн гээшэ юун бэ? Намда ойлгуулыш!» - гэжэ мэхэтэйгээр һураадхиха. Дайн гээшэ хомхой сэдьхэл, хорон һанаанһаа эхитэй гэжэ мэдэжэл байгаад, Америкын хонжоошодые дайраад абана ха юм.
Лида гэжэ нэрэтэй басага дайнһаа холодуулжа эльгээһэниинь, тэрэнь инаг дуранай татасаар һөөргөө бусаад, һомоной эшхэрээн, снарядай тэһэрээн соогуур «Николай Андреевич!» гэжэ ооголходонь, тэрэ гүйжэ ошоно. Тэдээндээ һанаагаа зобоод, абархаа Жамсын ошон гэһээнь, забдагүй тэһэрээнэй үедэ бүлэг бургааһан соо хороһон, уулзаһанай баяр коньяк уужа, хүхижэ, энеэлдэжэ һууба. Теэд командирай үрөөһэн гар һанжанги, хоёр газар хухарһан гараа хэрэгсээхэшье юумэгүй, ёолохоошье мэдэхэгүй байна. Корчагин ямар жэгтэй тэсэмгэй баатар хүн гээшэб гэжэ Тумунов гайхан, комиссараар омогорхоно. Иимэл олон яһатанай юрын түлөөлэгшэд ямаршье бэрхэшээлһээ тунхарингүй, илалта шэрээлсээ ха юм.
Тэрэ тоодо - Түнхэнэй буряад тагнуулшан Ошор Цыренов, Агын буряад Жамсаранов, жаахан бэетэй шуран телефонист казах хүбүүн, украинец Бакай, ротын командир Лавнеев, бронебойщик Долотовский. Долотовский эсэгынгээ бэшэг нүхэдтөө уншана: «Маанадаа тэжээдэг, ташаандаа сагаантай үнеэемнай гитлеровец абаа, тугал байхаһаань эрхэлүүлдэг һэмнайш. Тэрээ руушни харагдаагүй гү?...»
Жамсо Тумуновай Агын Жамсарановһаа: «Нютагайхиднай эндэ бии ха гү? - гэжэ һурахадань, - Биил һэн, һаянай уулзаагүйб», - гээд, утаан соогуур яаралтай далда орошоно. Теэд тэндэ ганса Һүдэнтэһөөмнай «За взятие Кенигсберга» медаляар шагнагдаһан Цыбен Шойнинов, Анудари Жамсаранов, Цымжит Барбуев, Батоцырен Шойдоров, Дамбижалсан Дондоков, Балдан Аюшиев гэгшэд байһан лэ даа. Танкын командир, поэт Цырендаши Цымпилон нэгэ хоног соо хоёр дээдын ордендо зууршалагдаад, Тифенталь һуурин шадар баатарай үхэлөөр унаа.
Туужын гол герой Жамсо Тумунов үнэн сэхээр оролдожол ябана. Хүлөө даарана, гэдэһээ үлдэнэ аа гү, хаанаһаа снайпер бууданаб гээд лэ бултыень обёоржол байна. Тиихэдээ зарим бюрократ сэрэгэй ноёдто дураа гутаһанаа сэхэ табина. Гурбанайнь уулзуурта няд гүүлэһэйб гэжэ нюдаргаа зангидаһанаа нюунагүй. Ерээдүйдэ эхэ болохо залуухан Катя басаганай «Алуулшабалби!» гэжэ инаг дуранай миһэрэл нюурһаа һалгаангүй үнгэршэхэдэнь, ямар хайратайб?
Хүбүүгээ ходо зүүдэндээ ха-раһаар лэ ябаа. Дневнигтээ иигэжэ тэмдэглэнэ:
«Хүбүүгээ хүн болгохоб. Хүнэй эрхим хүн болгохоб. Эрдэмтэй, номтой, зобоһониие хайрлаха, арюун сэхэ, сусахагүй, хүсэһэнөө дүүргэхэ – энэ минии һанаан, минии хүсэл.
Оло дахин, һүни бүри Баатараа хаража зүүдэлнэб. Гэнтэ урдам хүрин пальтотой, саб сагаахан малгайтай, хоёр гараа хармаандаа хэһэн, мэхэтэй, энеэдэтэй хүхюун хүбүүн харагдана. Энэ Баатар».
Баатар хүбүүниинь абынгаа найдал дүүргээ, буряад уран зохёолшодой антологи хэблүүлээ.
Галактикын хэмжүүрээр далайһан поэзиин голгофой сарба һүхэ – шүлэг ханхинуулан, эдилгэ уулгын элдэб этэгээдүүдые хюһан хаяхые уряалһан Уитмен, Рильке, Мандельштам багшанартай буряадаймнай поэдүүд - Н.Нимбуев, Б.Дугаров, мүн тэрэ тоодо дурсалга зорюулгануудаараа илгарһан Батор Тумунов абынгаа нангин хэрэг үргэлжэлүүлнэ.
Тэнгэридэ һүнэһэнүүдынь тохорюунууд боложо дэгдэһэн Жамсо Тумуновай анда нүхэд – М.Джалиль, М.Карим, Р.Гамзатов, Д.Кугультинов, В.Твардовский, К.Симонов, С.Михалков ба бэшэшье олон уран зохёолшодой аянга дуунууд арюун сэдьхэл зэдэлүүлһээр юм.
