Эсэгын дайнда мордоһон олон хайрата хүбүүд, үбгэ эсэгэнэрнай холын хари газарта алдалан унаа. Нютагаа амиды мэндэ бусаһан сэрэгшэдшье жэлһээ жэлдэ үсөөн болоно... Үбгэ эсэгэнэрэймнай ами наһанайнгаа сэнгээр үри хүүгэдтээ, аша зээнэртээ амгалан байдал асарһаарнь, 75 жэлэй ой угтахабди.
   Базар Ринчино тухай газетэ, сэтгүүлнүүд болон номууд соо бэшэгдэһэн, туужа ба поэмэнүүд зохёогдонхой. Тиигэбэшье үшөө бэшэе, тодорхойлоё…
  Шара хүнды гэжэ газар Сагаан-Уула һууринһаа зүүн урагшаа, Бооржогонтойһоо зүүлжээ, Ононой ОПХ хүрэтэр нэмжыдэг. Агууехэ йогин Намнанай багшын тоонто болохо, энхэ элүүрые үршөөдэг Дүрөө шулуутай Шара хүнды ехэ хүсэтэй, нангин шүтөөнэй газарнуудтай юм. Нангин газар Баатарнуудай мүндэлдэг үнэр баян газар гэжэ суутай. Энэ хүнды Советскэ Союзай Герой Базар Ринчиногой болон Социалис Ажалай 4 Баатарнуудай алдарта тоонто болодог.
  Базар хүбүүн Золтын Ринчинэй болон Бальчинай Цыремжидэй гэр бүлын 4 хүүгэдэй 3-дахинь боложо 1913 ондо мүндэлһэн юм. Абань 1916 ондо сэрэгэй арын хүдэлмэридэ эльгээгдээд, тэндэһээ бусаагүй. Тиимэһээ Базар Баир, Даши ахайнартаяа ба Цыпелма дүүтэеэ хара багаһаа ажал хэжэ үндыһэн - суг малаа адуулдаг, түлеэ бэлдэжэ асардаг, үбһэнэй хүдэлмэридэ ябадаг байгаа. Базар түрүүшын хоёр жэл соо Хотошын (мүнөө Бооржогонтойн) һургуулида һураад, һүүлээрнь Агын һургуулида ороһон юм. Тэрэ үеын һургуулида хүүгэдэй өөһэдыгөө хүтэлбэрилхэ эмхи һайнаар хүдэлдэг байгаа. Һүбэлгэн һонор, өөрэ өөдэргэ Базар тэрэ эмхиин түрүүлэгшэнь байгаа, журамгүй, муугаар һурадаг һурагшадые, гадна столово соо журам болон эдеэнэй шанар харалсаха уялгатай бэлэй. Юһэдэхи ангиин һүүлээр Агын багшанарай училищида орожо, амжалтатай дүүргэһэн юм. Тиигээд залуу багша Зүдхэлиин эхин шатын һургуулида 1 жэл багшаар, 1935-1938 онуудта тэндээ Хушуун Үзүүрэй эхин шатын һургуулиин директорээр хүдэлөө.
   Сагаан-Уула нютагай музей даагша Цыцыгма Цырендашиева Базар Ринчиногой һурагшадтай, Зүдхэлиин үндэр наһатай болоһон аха, эгэшэнэртэй уулзаһан байна. Багшынгаа буряад дэгэлтэй, ород малгайтай, морин дээрэ хүдөө буусануудаар ябажа, лекци уншадаг, дуу заадаг, наада зүжэг табидаг байһан тухай һурагшадынь дулааханаар дурсаа бэлэй. «Директорнай һургуули соогоо цех нээжэ, һамгадые суглуулаад, самса, үмдэ болон юбкэнүүдые маанадта оюулаа һэн», - гэжэ тэдэ хөөрөө. «Нээрээшье, Базар Ринчиногой буулгаһан фото-зураг бии, тэрээн дээрэ Хушуун Үзүүрэй һурагшад самсатай, үмдэтэй, юбкэтэй, тиихэдэнь табтаанайнхид буряад дэгэлээр байгаа һэн. Табтаанайн һургуули урдын һургуулинуудай нэгэн болодог ааб даа. Тиимэһээ Базар Ринчиногой һурагшадай хубсаһа хараад, багшань ажалдаа оролдосотой, харюусалгатай хүн байһан ха даа гэжэ тобшолол хэхээр байгаа һэн», - гэжэ Цыцыгма Гончиковна тэмдэглэнэ.
   1937-1938 онуудай хамалган Ринчино багшыешье дайраһан байна. Зүдхэли нютагай Цырендулма эгэшын хөөрэһөөр, багшынь хэшээлдээ байхада, буутай зон ерэжэ туугаад ябашахадань, багшанар тулам соо хилээмэ, бэшэшье хоол бэлдээд, Самба үүритэйнь хойноһоонь эльгээһэн байна. Һурагшад морин тэргын хойноһоо гүйлдэжэ, арай гэжэ багшатаяа уулзаа ха. Ринчино багша һурагшадаа хаража, морин тэргэ тогтоолгоо һэн бэзэ. Багша аягүйрхэһэн мэтэ доошоо хараад байгаа, сэдьхэлээ хүдэлөө: «Заа, иигээд ошогты даа. Номоо һайнаар үзэгты, һургуулияа заал һаа дүүргээрэйгты», - гэжэ хэлээд ошоо. «Багшадаа «бусаарайгты» гээд үлөө һэмди. Иигээд лэ багшаяа хүлөөрнь алдаа һэмди», - гэжэ Цырендулма эгэшэ хөөрэһэн юм.
   Эсэгын дайнай эхилэмсээр, Базар Ринчиногой Баир аха Брянска шэглэл руу дайлалдажа, хүндөөр шархатаад, гэртээ бусаа. Харин Даша ахань байлдаанда баатарай үхэлөөр алдалан унаһан байна. Базар Ринчино 1943 оной эхиндэ Красноярска хизаарай Канск хотын сэрэгэй комиссариадаар дайнда абтаа.
   Совет засагай түлөө эршэмтэйгээр ажаллажа байһан хүүгэдэй дуратай багша, багшанартаа хүндэтэй директор сүлүүлшэхэдээ, сэдьхэлдэнь нилээн хүндэ байгаа ха даа. Ямаршье гэмгүй аад сүлүүлһэншье һаа, Эсэгэ оронойнгоо түлөө бэеэ үгэхэ бэлэн байгаал даа. Тэрэ үедэ Ринчино багша юумэ үзэһэн, ажабайдалай эреэн маряантайе мэдэхэтэй болоһон ябаа, багша гээшэ ехэ хүндэтэйшье мэргэжэл һэн ааб даа. Суг дайлалдаһан нүхэдэйнь хөөрэһөөр, Ринчино ехэ харюусалгатай, солдадуудайнгаа эдеэ уһыень бүридхэжэ, ходо һанаагаа зобожо ябадаг командир байһан.
   1943 оной нугжагар халуун үдэрнүүдтэ Курск, Орёл болон Белгород хотонууд шадар туйлай ехэ байлдаануудта Базар хабаадаа. Газар дээрэ ба агаарта шанга байлдаанууд боложо, 50 гаран хоногһоо үлүү саг соо 3 сая хүн дайлалдаа. 3-дахи Гвардейскэ танкова армиин 9-дэхи механизированнэ корпусой 71-дэхи механизированнэ бригадын мотострелково батальоной сэрэгшэд эдэ байлдаануудта эрэлхэг зоригтой, эдэбхитэй, ямаршье байдалда бэеэ барижа шадаха байһанаа харуулаа һэн. Нүхэр Ринчиногой дайшалхы үдэр бүхэн жэшээгүй баатаршалгатайгаар үнгэрдэг байгаа. Днепр мүрэн, суута Букринска плацдарм эзэлхэдээ, совет сэрэгшэд олоороо эрэлхэгээр дайлалдажа, орден, медальнуудта хүртэһэн юм. Шан хайрын хуудаһан дээрэ ахалагша лейтенант Н.Д.Орешко иигэжэ бэшэһэн: «1943 оной сентябриин 29-дэ Базар Ринчино 7 немецүүдые һалгажа, дайсанай шанга буудалга дороһоо шархатаһан младша лейтенантые гаргаа. Эрэлхэг зориг харуулһанайнгаа түлөө «Шэн зоригой түлөө» медальда хүртэбэ». Фашис командовани совет сэрэгшэдэй добтолго тогтоохо зорилготойгоор СС «Райх» дивизи ерүүлжэ, «Киев-Житомир» харгыда хатуу шэрүүн байлдаанууд үнгэрөө. Дайсанай хүсэн тухай тодорхой мэдээнүүдые абахын түлөө «хэлэн» хэрэгтэй, офицер һаа, бүри һайн гэһэн зарлиг үгтэһэн байгаа. Энэ даабарида Ринчино рядовой Федотовтой ошоо һэн. Дайсанай хамгаалалгын бэхилэлтэ соогуур урагшаа дабшаһаар, һүни соо баруун зүг руу холо ошоо. Тэдэ хоёр хэдэн тосхонһоо ерэһэн харгынуудай уулзуурай хажууда амархаяа тогтоо. Сэрэгшэдэй нойр хүрэнэ... Гэнтэ харгы дээрэ 50-яад немецүүд харагдашаба. Сэрэгшэд гэнэдхээн гэнтэ добтолжо, хахадһаа үлүүень буудажа, 23 хүниие баряанда абаһан байна. (Д.Цыренов «Герой Бурятии). Тэдэнь бригадын штабта сэнтэй мэдээнүүдые үгэһэн. Базар Ринчиное Улаан тугай орденоор шагнаха тухай Мотострелково полкын батальоной 71-дэхи мехбригадын командирай нэрэдэ зууршалһан рапорт СССР-эй Зэбсэгтэ хүсэнүүдэй архив соо хадагалаатай байдаг.
   Киев, Ростов хотонуудые болон олон багахан һуурингуудые сүлөөлэлсэхэдөө, Ринчино добтологшодой түрүү зэргэдэ ябажа, жэшээгээрээ сэрэгшэдые баатаршалгада зоригжуулдаг байһан. Баатаршалганууд тухайнь фронтын газетэнүүд соо бэшэгдэһэн байдаг. Жэшээнь, нэгэ листовко соо буряад сэрэгшын гитлеровцүүдтэй тулалдаһан тухай иигэжэ зураглагдана: «Нэгэ байлдаанай үедэ миномётно батарейн буудалгын газарта бүлэг немецүүд ороо. Тэрэниие Ринчино урид харажархёод, гансаараа немецүүдэй урдаһаа амадан гараа. Гэнтэ тэдэнэй урда бии боложо, сэхэ урдаһаань 5 немецүүдые автомадаараа хиргажа, бариха һэдэлгэ гаргаһан хоёрыень автомадай прикладаар сохижо һалгаа». Корпусой «Вперёд, на Запад» газетэдэ: «Дайсад ехэ удха шанартай үндэрые бусааха һэдэлгэ гарган, эндэ гол хүсэеэ хабаадуулһан байна. Тиин гитлеровцүүд ротын баруун захаһаа түрижэ, хэды хэдыгээрээ ротын ара талада гаража эхилбэ. Иимэ сошордолтой, аюултай үедэ младша сержант Ринчино бии болоодхибо. Ямар байдалай тогтоһые ойлгохо мүртөө хэдэн сэрэгшэдые дахуулаад, дайсанай урдаһаа добтолжо оробо. Тиихэ зуураа булюу дайсанай урдаһаа гаража, автомадаараа 20 гитлеровцүүдые унагааба. Тиигэжэ хүреэлэлтэдэ орохо аюул сарагдаһан байна». Ондоо нэгэ тулалдаанай үедэ Улаан Армиин дабшалтада һаад ушаруулжа байһан дайсанай 2 миномёдтой Ринчино гансаараа тэмсэжэ ороо. Бултанай хараһаар байтар, нүхэнүүд руу хороһоор мүлхижэ, дайсадта нилээд дүтэлжэ, танк тэһэлдэг буугаар 2 буудалгаар тэдэниие үгы хэһэн байна. Ринчиногой баатаршалга сэрэгшэдые зоригжуулжа, тэдэ добтолон, дайсадые дараа һэн», - гэжэ бэшэгдэнэ.
   1943 ондо Коростылёв хото шадар шэрүүн байлдаанууд болоо. Немецүүд шэрүүнээр эсэргүүсэжэ, хэды дахин добтолгодо ороо. Ринчиногой 4-дэхи танк тэһэлхэ гэжэ байхада, дайсанай һомон эрэлхэг зоригтой командирые унагаагаа... Базар Ринчино баатарай үхэлөөр алдалан унаа, харин дайсанай танкнууд байлдаанай эршэ тэсэнгүй, гэдэргээ тэхэреэ һэн. Тиигэжэ 1943 оной декабриин 28-да Житомирско можын Коростылёв хотоһоо холо бэшэ оршодог Бельковцы гэдэг һуурин шадар хүндөөр шархатаад, наһа бараа.
   Ага нютагаймнай эрэлхэг сэрэгшэ, буряад арадай эрхим хүбүүн Базар Ринчиногой дайшалхы баатарлиг замаар бахархадагбди, омогорходогбди. Эсэгэ ороноймнай эрхэ сүлөө ба бэеэ даанги байдал баатар хүбүүнэй ами наһанһаа үлүү үнэтэй байгаа ха юм даа. Эхэ орон баатаршалгыень үндэрөөр сэгнэжэ, Советскэ Союзай Геройн нэрэ зэргэдэ хүртөөһэн юм.
   Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнда илагша Баатарай һаруул дурасхаал арад зоной зүрхэ сэдьхэлдэ үлэнхэй, нэрэнь мүнхэлэгдэнхэй бшуу.
   Могойтодо барилдаагаар Базар Ринчиногой дурасхаалта турнирай боложо байхада, сагаан-уулынхид үзэсхэлэн эмхидхэһэн байгаа. Гушаад наһанай нэгэ хүн музейн ажалтадта дүтэлөөд: «Эдэ Базар Ринчиногой зурагууд гээшэ ааб даа. Фото-зурагынь бии гү?» - гэжэ һураа. Цыцыгма Цырендашиева Базар Ринчиногой Канск хотодо буулгаһан фото-зураг харуулаа. Тэрэ хүн фото-зураг анхаралтайгаар хараад: «Иимэл хүн Герой болохоор лэ байгаа ха даа», - гэжэ хэлэһэн гэдэг.

You have no rights to post comments