Залуу наһанай абьяастайда
Журналист Бата-Мүнхэ Жигжитовичэй мэдээсэл-тоосоо уншахада, ехэл һонин байдаг һэн. Тэрэ үедэ Бата-Мүнхэ Жигжитович гансал спортын һонин бэшээд, һэлэн хатараад ябадаг хүн байгаагүй. «Буряад үнэн» һониной гол оршуулагша, үдэрэй туршада заримдаа 2-3 хүнэй бүтээхэ юумэ хэжэ үрдидэг һэн.
Энээгээр дүүрэдэг һаа юм даа. Эндэ болоһон үйлэ хэрэгээ үглөө гараха һониной туулган гарта оруулхын тула бүхэли һүниндөө бэшэжэ хонохо ушар гараха. Үшөө үглөөгүүр ажалдаа эртэлжэ ерэхэ ёһотой һэн. Дүшэ гаран жэлэй туршада иимэрхүүгээр хүдэлхын ямар ехэ зоригжол, ямар ехэ эршэ хүсэн, баатаршалга хэрэгтэй гээшэб?!
Бата-Мүнхэ гансашье гэр бүлэеэ спортдо дуратайгаар хүмүүжүүлээ бэшэ, физкультура болон спортын хүсөөр бэе махабадайнгаа ошо зали бадаруулжа, элүүр энхэ, үнэн сэхээр ябагты гэжэ бүхы уншагшадаа һонинойнгоо хуудаһаар уряалжал ябаа.
Эрхые һуранхаар, бэрхые һура
Агын Буряадай тойрогой Дулдаргын аймагай Шандали нютагта оргодой бодонгууд угтай Жабай Жэгжэдтэн гэжэ яһала шадалтай, ажалша бүхэриг айл байһан юм. Тэдэнэр Хандама, Сэрэнжаб, Бамасэрэн гэжэ гурбан басагадтай болоо. «Басаган хүнэй жаргал харида» гэжэ буряад арад хэлсэдэг. Хүн нэрэеэ нэрлүүлжэ, угаа дамжуулха хүбүүтэй болохые хүсэдэг, хүлеэдэг гээшэ. Жэгжэд ахатаншье бусадһаа илгараагүй байха. Арба гаран жэлдэ хүлеэһэн хүбүүнэйнгээ 1936 оной сентябриин 9-дэ түрэхэдэ, Жэгжэд ахай Сэндэмэ абгай хоёрой баярынь тэнгэридэ хүрэмэ болоһон юм ааб даа. Ламын абаралаар таһаршагүй бата, мүхэшэгүй мүнхэ Бата-Мүнхэ гэжэ нэрэ энэ хүбүүндээ олгуулһанай ашаар хүбүүн үринэрэй һүлдэ наашалуулһаншье байжа болоо. Бата-Мүнхын удаа Батажаб, Манзаргаша гэжэ хүбүүд түрэһэн юм. Угаа дамжуулха, нэрэеэ нэрлүүлхэ «алтан сэргэ хүбүүтэй болоһон Жэгжэд ахай» дээрээ ахагүй, дороо дүүгүйгөөр эрхэлүүлжэ, тэрэнь гансал шэхэр, саахар боохороор эдеэлхэ тооной болоһон гээ.
- Хүбүүгээ эрхэлүүлээбди гэжэ хэрмэн маряаень алдуулжа байна хэбэртэйт. Энээхэн саахар боохороо татажа, сагаан эдеэгээр хооллуулагтылши. Минии хэлээшэ холуур ошохогүй, хожомынь ойлгохот даа, - гэжэ түрэлэйнгөө Ешэ-Самбуу ламада ошоходонь, хэлэһэн байгаа.
«Садахада, сагаан хурьганай һүүл муухай болобо» гэхэһээ удхатай пряник, печени мэтэшэлэн амта шэмтэ хоолоор үл залгадаг болоһон Бата-Мүнхэ аарса тараг, айрһа ээзгэй, орооһоной шүлэн гэхэ мэтэ боро эдеэндэ ороходоо, хүсэ шадал нэмэжэ, хүршынгөө хүбүүдтэ диилдэхэеэ болёо һааб даа. «Эрхые һуранхаар, бэрхые һураг» гэжэ эрилтэ ехэтэй Сэндэмэ эжынь Бата-Мүнхынгөө хүл жорхой болоһон сагһаань эгэшэнэрыень дахуулаад, хони адуулалсуулдаг байһан юм.
40-50-яад хонитой фермерые нютаг соогоо олохонь бэрхэтэй болоһон мүнөө сагай хүн тэрэ сагта тиимэ байгаа гэжэ этигэхэ гээшэ гү? Хай, үгыл ха даа. Шандали, Хүлэрэгтэ, Шаралзата, Уляаһата, Тобогорой-Үбэр гэжэ газарнуудаар байраяа урилдаг ортогшын байдалтай, һэеы гэртэй Жабай Жэгжэдтэн 1500 толгой эхэ хони харууһалдаг, 1000 гаран хурьга абадаг, дүтэ шадарай һаалишадай хамһабаритайгаар хонидойнгоо нооһо хайшалдаг байгаа. Адхуур хайшаһаа бэшэ электро-хайшын үгы байһан саг гүб даа.
Хонидоо хургуулаад, амаржа һууха саг байгаагүй. Тоһоной заводто тушаажа, брынзэ хүүлэхын тула хоёр бидон тухай һү һааха үдэр бүриин уялгатай байгаа. 1943-1945 онуудаар хони адуулхаһаа гадна Тобогорой-Үбэрhөө, Асуулаһаа 5-8 модоной газарта оршодог сээнтэрэй тоһоной заводто үдэр бүри һү абаашадаг байгаа.
...Эрэ хүн ябаха бүpеэ ухаа ородог
Иимэ сэсэ мэргэн оньһон үгэ Бата-Мүнхэ Жигжитовичтэ сэхэ хабаатай гэжэ һанадагби. Юуб гэхэдэ, тэрэ долоо наһанһаа дала наһа хүрэтэрөө эрдэм мэдэсэеэ таһалгаряагүй хурсадхажа, арга боломжоёо үргэдхэжэ, бэлиг шадабарияа мүлижэ ябаа гэхэдэ, багаханшье алдуу болохогүй.
Анха түрүүн «А» үзэг заажа, арба тоо мэдэхэ болгоһон Цыпилма Дамдинжаповаһаа эхилээд, эрдэмэй эшэ дамжуулһан һургуулиингаа багшанарые дулааханаар дурсан һанажа ябадаг. 1954 ондо Табтаанайн дунда һургуули дүүргэһэн Бата-Мүнхын урда олон харгы һалаатаа. Ажаллаха дүршэлтэй болоһон хүдэр бэетэй хүбүүн хүдэлмэришэнэйшье мэргэжэл шэлэхэдээ тунхарихагүй ябаа. Түмэр замай техникумдэ һуража, электромеханик мэргэжэлтэй болоод, Ленинэй орденто ПВЗ-дэ орожо, ажалайнгаа дэбтэр нээһэн намтартай. Гэбэшье, 1958 ондо «Буряадай залуушуул» һониндо оршуулагшаар орожо, бүхы наһанайнь гол шэглэл болоһон журналистын орёо мэргэжэл шудалжа эхилээ. Эндэ хүдэлжэ байхадаа, Буряадай багшанарай институдта заочноор һуража гараа.
Зохёохы замайнь эхин шатада бодото нүлөө үзүүлһэн багшанарыень – дайнай ветеранууд Жалсан Дондитов, Насаг Цыбикдоржиев гэгшэдые нэрлэмээр. Арбан хоёр жэлэй туршада залуушуулай һониной редакцида мэдээжэ бэшээшэд болон бэрхэ журналистнуудтай суг хүдэлжэ, бэлиг шадабарияа нилээд хурсадхаһан гээшэ.
1971 оной зун Бата-Мүнхэ Жигжитов «Буряад үнэн» редакциин бэшэгүүдэй таһагай корреспондентээр абтаһан намтартай. Тиихэ сагта Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай үедэ тус һониной редактор ябаһан Раднажаб Бимбаев Александр Невскиин орденто Галан Данзанов хоёр оршуулагшад байгаа. Галан Данзановичай наһанай амаралтада гарахадань, залуу халаан Бата-Мүнхэ Жигжитов ороһон юм. Эндэл тэрэнэй оршуулагшын шадабари, бурханай хайрлаһан талаан бэлиг элирээ гэжэ һанагшаб. Телетайпай лентэ дээрэһээ номhоо хараад уншажа байһандал, алдуу эндүүгүйгөөр саг дары оршуулжа, машинисткэдэ бэшүүлжэ байха хүн хомор гээшэ. Тиимэһээ Бата-Мүнхэ Жигжитов «Буряад үнэнэй» олдошогүй олзо болоһон гэжэ сэхэ хэлэе.
Коммунис партиин съезд, Бүхэсоюзна партийна конференци, КПСС-эй ЦК-гай пленум г.м. үйлэ хэрэгүүдэй болоходо, ехэ материал оршуулхын тула эрдэмтэд, мүн уран зохёолшод, поэдүүд уригдажа, «Буряад үнэн» һонимнай бүхыдөө шахуу оршуулгын материалнуудаар дүүрэшэдэг һэн. Эгээл тиимэ үдэрнүүдэй нэгэндэ Бата-Мүнхэмнай 38 хуудаһа оршуулһан юм. Тиихэдэ сурбалжалагшад үдэрэй нормо 6 хуудаһа, оршуулагшад 10 хуудаһа хэдэг байгаа. Энэ ганса Бата-Мүнхын туйлалта бэшэ, хэлэжэ байхадань, үлэнгүй сохидог машинисткэнүүдэй ехэ амжалта гэбэл, алдуу болохогүй.
Олон номуудай редактор, корректор болохоһоо гадна С.Метелицын «Улаан шубуун», А.Солженицынэй «Иван Денисовичэй нэгэ үдэр», В.Алагуевагай «Буряадууд тухай алтан ном», Л.Гармаевагай «Шатар наадагты», «85 жэлэй туршада физкультура болон спортын хүгжэлтэ» гэхэшэлэн оршуулһан номуудынь олон ааб даа. «Зоной зол заяан», «Алтан тоонтын магтаал» гэһэн томо хоёр боти ном һүүлэй жэлнүүдтэ хэблүүлэнхэй. 2016 ондо «Бэлиг» хэблэлдэ барлагдажа гараһан «Хоёр үндэрэй хормойдо» гэжэ ээлжээтэ номынь 12-дохи «Алтарганын» лауреат болоо. Буряад Уласай Һуралсалай болон эрдэм ухаанай яаманай дэмжэлтээр 2006 ондо «Буряад хэлэн» гэжэ электронно ном гаргалгада Бата-Мүнхэ Жигжитов эдэбхитэйгээр хабаадаһан байна.
Ахалагша оршуулагшаар, таһагые даагшаар ажаллаһанай удаа зургаан жэлдэ «Буряад үнэнэйнгөө» харюусалгата секретаряар гэхэ гү, али «штабай» даргаар хүдэлөөд, наһанай амаралтада гарахадаа, Буряад Уласай Президентын зарлигаар дайнай ара талын, журналистикын ажалай ветеран Бата-Мүнхэ Жигжитов 1996 ондо республикын Президент болон Правительствын Захиргаанай дэргэдэ Гүрэнэй оршуулгын албан эмхидхэн байгуулаад, гурбан жэлэй туршада хүтэлбэрилөө һэн.
Бата-Мүнхэ Жигжитовичэй зохёохы ажаябуулгые гүрэн түрэ үндэрөөр сэгнэнхэй. 1980 ондо Москвада болоһон XX Олимпиин наадануудта бэлдэлгэдэ, тэрэниие үнгэргэлгэдэ эдэбхитэйгээр хабаадаһанай түлөө тэрэ «Ажалдаа шалгарһанай түлөө» медаляар шагнагдаа һэн. «Россиин спортын ветеран» гэжэ энгэрэй тэмдэгтэ, «Буряад Уласай спортдо габьяатай байһанай түлөө» медальда хүртэhэн юм. Тэрэшэлэн «Агын дасанай 200 жэлэй ойн баярта», «БАМ барилсаһанай түлөө», «Ажалай ветеран», «1941-1945 онуудай Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай үедэ шэн габьяата ажалай түлөө», Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайнда фашис Германиие илаһанай 60, 65 болон 70 жэлэй ойн баярай, «Росси гүрэнэй бүридэлдэ Буряад ороной ороһоор 350 жэл», «Буряад Республикын 90 жэл» гэһэн дурасхаалай медальнуудаар, хүндэлэлэй орденоор шагнагданхай.
Буряад Республикын, Агын тойрогой экономико болон соёл хүгжөөлгэдэ горитой хубитаяа оруулһанайнь түлөө Буряадай АССР-эй, Россиин Федерациин, Агын Буряадай автономито тойрогой соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшын хүндэтэ нэрэ зэргэнүүд олгогдонхой. Буряадай журналистика хүгжөөлгэдэ габьяатай байһанайнгаа түлөө тэрэ Ярослав Гашегай нэрэмжэтэ шангай лауреат болоһон.
Ахатамнай иимэ ехэ зам гансаараа гаталаа бэшэ. Бата найдамтай түшэг тулгууринь болоһон, хододоо ээмдэнь нэнгэжэ, гарһаань дүнгэжэ ябаһан наһанайнь нүхэр Бальжима Бадмаевнагай ехэ габьяа, ашата буянииень эндэ онсолон тэмдэглэлтэй. Һайхан сэдьхэлтэй, эльгэ нимгэнтэй, зулгы зохид зантай абгаймнай нүхэрэйнгөө хии мори дээрэ үргэжэ, зол заяаень урма баяраар халяажа ябаал даа. Эбтэй эетэй энэ бүлэ Баатар, Баясхалан хүбүүдэйнгээ гарыень ганзагада, хүлыень дүрөөдэ хүргэжэ, аша гушанараа харалсаа.
Тимофей НИМБУЕВ, Россиин Журналистнуудай холбооной гэшүүн.
