АбЬяас бэлигтэй басаган

Варвара Вампилова Эрхүүгэй губерниин Алайрай аймагта 1888 ондо түрэhэн намтартай. Басаганай эсэгэ - Вандан (Владимир) Вампилов буддын шажанай ехэ эрдэмтэй лама, тэрэ үеын Алайрай дасанай шэрээтэ байhан. Эжынь арюун сэбэрээрээ холо ойгуур суурхадаг байhан ха.

Варвара юhэн хүбүүдтэй ба хоёр басагадтай бүлын ехэ басаганиинь hэн тула бага наhанhаа гэртэхиндээ туhалжа, ажалша бүхэригѳѳр үндыhэн түүхэтэй.

Yшөө Варя эдир наhанhаа буряад арадай ёhо заншалнуудаар, үльгэр домогуудаар ехэ hонирходог hэн. Эжынгээ hүмбээтэй шахуу арадай аман үгын баялигые бэедээ шэнгээhэн басаган үшөө ирагуу hайхан хоолойгоор арадай дуунуудые гүйсэдхэдэг байhан. Варя басаганай хаа-хаанагүй шэнэ дуунуудые бэдэржэ суглуулдаг, шэнжэлдэг байhаниинь саашанхи хуби заяандань сэгнэшэгүй hайн нүлөө үзүүлhэн гэжэ эли.
Роман ба Баярто аханарынь ехэ эрдэмтэйнүүд, урагшаа hанаа бодолтойнууд, нютагайнгаа буряад интеллигенциин түлѳѳлэгшэд байгаа.
Варя үсэд нэтэрүүгээр ород хэлэ бэшэг шудалжа, хоёр аханарайнгаа туhаламжаар Эрхүү хотын түбэй акушерско-фельдшерскэ түб hургуулида орохын тулада ехэ бэлэдхэл гараhан байна.

«Инородческой дочери - девице 1-го Хонгодоровского рода Аларского ведомства» - гээд дансанууд соонь тэмдэглэгдэhэн. Тиимэ гарбалтай басаган туйлай ехэ оролдолго, ябуулгын хүсөөр эмнэлгын hургуулида ороhон гээшэ.

Саашадаа hуралсалынь хүндэ хүшэр байдалда үнгэрhэн гэдэг. Варвара hуралсалаа хоёр дахин удаа-наар таhалдуулха баатай болоhон. һамгаяа гээгдүүлhэн Роман ахайдаа үхибүүдээ хүмүүжүүлхэдэнь туhалхын тулада ута забhарлал хэhэн байгаа ха.
Тиибэшье 1908 ондо В.Вам-пилова одоошье hургуулияа түгэсхэжэ, «акушер-фельд-шерэй» баталамжатай боло-hон юм.

Ага нютагта

Залуу эмшэн Ага нютагта мэргэжэлээрээ хүдэлжэ эхилhэн намтартай.
Варвара Владимировна түрүүшын үдэрhөө эхилжэ, Агын талын улад зоной байра байдалда, ёhо заншалнуудта, хэрэглэдэг эмнэлгын аргануудтань онсо анхаралаа хандуулжа хүдэлhэн.

Тэрэ сагта Агада арадай аргашадай хажуугаар түбэд эмнэлгэ ехэ дэлгэрэнги байhан. Агын ба Сүүгэлэй дасануудай эмшэ ламанар бүхы Үбэр Байгалай хизаараар суурхадаг hэн ха. Лама эсэгэтэй Варвара тэдэнэртэй бэлээр үгөө ойлголсожо, эрхим hайн аргануудыень, дүй дүршэлыень дамжуулжа абаад, өөрынгөө ажалда хэрэглэхые оролдодог hэн гэдэг. Варвара Вампиловагай дэбтэрнүүд соонь түбэд эмнэлгын олон рецептнүүд хадагалагданхай.

Тэрэнэй хажуугаар ехэ тэсэбэритэйгээр ба нэтэрүүгээр талын нүүдэлшэдые Европын заншалта эмнэлгэдэ оруулхын тулада ехэ хүдэлмэринүүдые ябуулhан габьяатай. Залуу эмшэнэй үүсхэлэй ба оролдолгын хүсөөр Ага нютагта эгээл түрүүшын фельдшерскэ пункт нээгдэhэн түүхэтэй.

Саашадаа Варвара Вампилова Забайкалиин можын хүтэлбэриин эмшэдэй таhагтай холбоо тогтоожо, Агын тойрогой ажаhуугшадые эмүүдээр хангалгын ба санитарна талаар hэргылэлгын хүдэлмэринүүд ябуулагдажа эхилhэн байна.

Шэтын ноёд залуу буряад эмшэнэй ажал хэрэгүүдые үндэрөөр сэгнэһэн, тэрэ үеын газетэнүүд болон сэтгүүлнүүд нэгэтэ бэшэ Варвара Вампилова тушаа бэшэhэн ушартай.

Тиигэжэ Агын буряадуудай дунда заншалта эмнэлгын дип-ломтой түрүүшын аргашан, түрүүшын эмнэлгын газарые байгуулан хүтэлбэрилэгшэ Варвара Владимировна Вампиловагай нэрэ хүндэ алдаршаhан түүхэтэй.

Санкт-Петербургда

Ага нютагта гурбан жэл хүдэлhэнэй удаа В.Вампилова Санкт-Петербург хотын «Лесгафт» гэhэн эмнэлгын дээдэ hургуулида ошожо hураха тушаа шиидхэбэри абаhан байна.

Тиихэдэнь Агын ба Сүүгэлэй ведомствэнүүдэй буса түрэлтэнэй улад зон хамтын суглаан дээрэ Варвара Вампиловагай hуралсалайнь үедэ гурбан жэлэй туршада 420 түхэриг стипендеэр хангаха гэжэ шиидэhэн түүхэтэй.

Залуу эмшэн Санкт-Петербург ошожо, Лесгафтын хажуугаар повивально-гинекологическа институдай дэргэдэхи курснуудта ябажа, мэргэжэлээ улам дээшэлүүлhэн юм. Тэрэ курснуудые Отто гэhэн профессор хүтэлбэрилдэг hэн ха.

Эдэ гурбан жэл Варвара Владимировнагай хуби заяанда эгээл жаргалтай үень байhан гэжэ эли. Тэндэ басаган Цыбен Жамцаранотой танилсажа, инаглан ханилжа эхилhэн ушартай. Мүн лэ тэрэ үедэ Баярто ахайнь Дора Родионовна наhанайнгаа нүхэртэй хамта Санкт-Петербургын университедтэ hуража байhан.

Yшөө басаган ниислэл хото руу үргэлжэ хэрэгээр ябадаг буряадай эгээл эрдэмтэй, түрүү хүнүүдтэй танилсаха золтой заяатай байгаа.
Цыбен Жамцараногой ба тэрэнэй дүтын нүхэр Базар Барадинай ашаар Варвара Владимировна зүүн зүгэй арадуудые шэнжэлдэг Россиин элитэ эрдэмтэдтэй танилсажа, харилсаа барилсаатай болоhон. Ехэ эрдэмтэдэй нүлөөгөөр басаган мүн лэ эрдэм шэнжэлэлгэнүүдээр hонирхожо, багшын ажалда анхаралаа табижа эхилhэн гэдэг. Ерээдүйн сагта түрэл буряад арадайнгаа эрдэм hуралсалай, гэгээрэлэй хэрэгтэ хуби заяагаа зорюулхаар түсэблэдэг байгаа. Алайрай ба Агын буряадуудай түүхэ, ёhо заншал ба аман зохёол һайнаар мэдэхын хажуугаар түбэд эмнэлгэтэй танил басаган Санкт-Петербургын эрдэмтэдтэ ехэ туhаламжа үзүүлhэн гэжэ эли.

Эрдэмтэдэй дунда

Варвара Владимировна Агада байхадаа суглуулhан сэнгүй баримта мэдээнүүдые Сибириие шэнжэлэлгын комитедэй эрдэмтэдтэ дамжуул-hан. 1913 ондо А.Д.Руднев ба В.Л.Щерба гэhэн эрдэмтэд В.Вампиловагай дуулаhан 36 буряад дуу фортепианын хүгжэмтэйгөөр университедэй фонетикэ шэнжэлэлгын фонограф дээрэ бэшэжэ абаhан байна.

Ц.Жамцаранотой суг хүдэлдэг Петербургын университедэй эрдэмтэн Руднев, Варвара Вампилова тушаа иигэжэ бэшэhэн байна:
- Ехэ эрдэм мэдэсэтэй, ухаан сэдьхэлэй талаар гүнзэгы болбосоролтой хүн hэн. Түрэл буряад арадайнгаа түлөө зүрхэ сэдьхэлээрээ hанаагаа зободог, хүгжэлтынь хэрэгтэ бүхы хуби заяагаа зорюулhан эрхим хүнүүдэй нэгэн.

Эмшэнэй һүүлшын жэлнүүд

1913 ондо Варвара Вампилова дээдэ hургуули түгэсхэжэ, Ага нютагаа бусаhан намтартай. Тэрэ үедэ Цыбен Жамцарано Монголой ниислэл хото Ургада хүдэлжэ байhан. Эрдэмтэн тиишээ 1911 ондо Монголой правительствын тусхай урилгаар ошоhон байгаа.
Хэдышье сүлөөгүй hаа, эрдэмтэн үе-үе Ага нютагаа эрьежэ ерэдэг hэн ха. Тиигээд нэгэ ерэхэдээ, Варвара Вампиловатай хуби заяагаа ниилүүлжэ, гэр бүлэ болоhон намтартай. Решетов энээн тушаа иигэжэ бэшэһэн байна:
- Хоёр залуушуул бэе бэедээ айхабтар дуратай, мүн тэдэниие түрэл арадайнь хүгжэлтын нангин хэрэг холбоhон.

Варвара Владимировна инаг нүхэрэйнгөө нютагта, шаналалтай, удааншье байгаагүй, 1914 ондо Урга хотодо эшэргэнэтэ хэжэг (сыпной тиф) hүжэрhэн. Залуу эмшэн нэгэшье маргангүй, тэрэ дары Монгол руу ошожо, бүхы хүсэ шадалаараа аймшагтай халдабарита үбшэнтэй тэмсэhэн. Тэндэ үхэл амин хоёрой тэмсэлэй hүрөөтэй байдалда өөрөө хэжэг үбшэндэ нэрбэгдэһэн юм даа.

Эрэлхэг зоригтой аша габьяагаараа олон хүнэй ами наhа абараад, өөрыгөө аршалжа шадаагүй. Больницада ороод аргалуулhаниинь туhа болоогүй. 1914 оной ноябриин 29-дэ (декабриин 12) Варвара Вампилова оройдоол 26 наhатайдаа наhа бараhан. Yшөө тэрэ хээлитэй байhан.

Тэрэ үеын газетэнүүд шаналалтай мэдээнүүд соо иигэжэ бэшэhэн байна: «Буряад арадай эрэлхэг зоригтой басаган В.В.Вампилова Европын эрдэм шудалhан түрүүшын буряадуудай нэгэн болоно. Бүхы эрдэм мэдэсэеэ, хүсэ шадалаа түрэл арадтаа зорюулжа, үндэр амжалтануудтайгаар эмшэнээр хүдэлhэн аша габьяатай. Туйлай ехэ бэрхэшээлнүүдтэй байдалда хүдэлхэдөө, өөр тухайгаа бододоггүй, гансал үбшэнтэдэйнгөө түлөө оролдодог байhан алдартай. Ямаршье хэсүү сагта урма зоригоо хухарангүй, хододоо хүхюутэй зугаатай ба эршэмтэй шадалтай ябадаг байhан. Варвара Владимировна тэрээндэ хандаhан хүн бүхэниие онсо хурса ухаан бодолоороо ба урин налгай зангаараа hаргаан гайхуулдаг бэлэй».

Варвара Вампилова наhанайнгаа эсэстэ хүрөөд байхадаа, тэрэ үедэ Урга хотодо байдаг Анна гэжэ дүү басагаяа дуудаад, бриллиант шулуутай алтан бэhэлигээ үгэhэн гэдэг. Тэрэ бэhэлиг Цыбен Жамцарано бэлэглэhэн байгаа. Варвара Владимировна дүү басагандаа иигэжэ hүүлшынгээ үгэнүүдые зорюулhан түүхэтэй:
- Энэ бэhэлиг hайнаар хадагалжа ябаарай даа. Тиигээд басаганайнгаа врач болоходо, дамжуулжа үгөөрэй.
Саашадаа, нээрээшье, Аннын басаган - Анна Даниловна Абашеева – элитэ хирург боложо, суута абгайнгаа нэрыень дээгүүр үргэжэ, бэлэглэhэн бэhэлигыень гамтайгаар хадагалжа ябаhан түүхэтэй.

You have no rights to post comments