Хинкали.
Бууза.
Бешбармак.
Удмуртнуудай пеэшэн соо болгодог эдеэн.
Татарстанда
Татарнуудай хэлэн дээрэ Үбгэн Жабар «Кыш-бабай», Хүүхэн басаган «Кар-Казы» гээд нэрлэгдэдэг. Кыш-бабай ба Кар-Казы хоёр хүүгэдтэ бэлэгүүдые баридаг, арад зондо зол жаргал үреэдэг, энээнhээ гадна альбан шүдхэрнүүдые үлдэдэг, хабарай уларил дүтэлүүлдэг гэжэ этигэдэг байна. Татар арадта декабриин 31-эй үдэр үндэhэн эдеэ хоолоо бэлдэжэ, Шэнэ жэлээ угтадаг заншал бии. Тиихэдээ тэдэ шэнэ жэлдэ гэр бүлэмнай ядамаргүй, зол жаргалтай ажаhуужа жэлээ үдэшэхэбди гэжэ этигэдэг. Шэрээ дээрээ дэлгээдэг үндэhэн эдеэ хоолыень тоолобол: вак беляш (гашалhан hүндэ үндэгэ, тоhо хээд, талхантай худхажа, хатуу болоторнь бажууна, тэрэнээ монсогор болгон хэдэн хубида хубаагаад, хабтайлгаад, досоонь татаhан мяха хартаабха хоёрые хэжэ хумяад, духовко соо болгодог эдеэн), губадию (татар арадай пирог), ураму (тоhондо шараhан талхан).
Мүн тиихэдэ татар яhатан бүхы hайндэрнүүдтээ чак-чак десерт буйлуулжа табидаг байна. Арадай дунда чак-чагтай холбоотой хэдэн бэлгэ тэмдэгүүд бии. Жэшээлбэл, чак-чак ехээр эдиhэн хүнэй ажабайдал арюун, хүнгэн болохо гэhэн удхатай ха. Тэдэ бэе бэедээ айлшалхадаа, заабол чак-чак абаад ошодог заншалтай. Айл бүхэнэй эзэн эхэнэр чак-чак болгохо өөрын рецепттэй байдаг. Энээнээ үзэм, хампеэд гэхэ мэтэ амтан эдеэгээр шэмэглэдэг.
Ставрополиин хизаарта
Энэ хизаарай дэбисхэр дээрэ 100-гаад яhатанай түлөөлэгшэд ажаhуудаг, тэдээн соо ногай (түүрэг) арадай диаспора олоор ажаhуудаг юм. Ногайнуудай тоонто нютаг Хойто Кавказ болоно.
Ногайнууд декабриин 31-дэ заабол бешбармак гэжэ үндэhэн хоол шанадаг, энэ эдеэ ехэ хэмжээнэй hайндэрнүүдтэ, хүндэтэ айлшадые угтахадаа табидаг ха. Энээниие ногайнуудай үндэhэн эдеэ хоолой «хаан» гэхэдэ алдуугүй. «Бешбармак» «табан хурган» гээд оршуулагдадаг, тиимэhээ энэ эдеэ гараараа эдидэг заншал бии.
Мүн тиихэдэ Шэнэй жэлэй шэрээ дээрэ хинкали (талхан соо орёоhон мяхан), казан-борек гэhэн өөрсэ онсоор шанаhан банша табигдадаг. Энээнhээ гадна ногайнуудай үндэhэн кухнида шүлэн онсо hуури эзэлдэг, Шэнэ жэлэй түрүүшын үдэр ногайнууд нарииханаар таhалhан талхатай шүлэ шанажа эдидэг.
Адыгей орондо
Адыгейнүүдэй ёhо заншалаа, үндэhэн соёлоо мүнөөшье болотор алдангүй, зуун жэлэй саада тээ хэдэг эдеэ хоолоо буйлуулдагынь hайшаалтай. Шэнэ жэлэй үдэшэ эдэ зон кукурузын талхаар хааша шанажа, табаг дээрэ хээд, хажуудань индейкын мяха табяад, щипс гэhэн соустой холижо эдидэг.
Мүн тиихэдэ декабриин 31-эй үдэшэ ашрай гэжэ шүлэ шанадаг байна. һүндэ фасоль, барайгар, кукуруза гэхэ мэтэ хүрпээнүүдые шанажа болгоhон эдеэшэг шүлэ гэр бүлөөрөө амтархан эдидэг. Адыгейнүүдэй үндэhэн хоол соо ашрай онсо hуури эзэлдэг, энэ шүлэн соо эдеэнэй 7 зүйл ородог, мүн 7 тоо адыгейнүүдтэ нангин тоодо тоологдодог ха. Шампанскын орондо адыгейнүүд кукурузын талхаар буйлуулhан басхыма гэжэ һулахан архи хэрэглэдэг юм.
Удмуртида
Удмурт яhатан – hонин заншалтай арад. Шэнэ жэлдэ эдэ зон элдэб амитадай багуудые үмдэжэ, хүршэнэртөө айлшалдаг. Тэрэнь муу юумэ, үбшэнэй тахал сошооно, гэртээ зол жаргал татана гэhэн удхатай ха. Шэнэ жэлэй үдэр удмуртнууд пеэшэн соогоо талхаар корзина хэжэ болгодог, тэрээн соогоо мяха, hархяаг, хартаабха, редькэ гэхэ мэтэ хээд, hайндэрэй шэрээдэ табидаг.
Мүн тиихэдэ пельнянь гэжэ нэрэтэй банша дэлгээдэг. «Пельнянь» удмурт хэлэнhээ оршуулхада, «хилээмэнэй шэхэн» гээд оршуулагдана. Пельнянь банша ганса мяхаар бэшэ, загаhааршье огородой эдеэ, жэмэс холёод хэдэг. Бүлэ бүхэндэ өөр өөрынхеэрээ шанадаг заншал бии.
Буряад орондо, Эрхүүгэй можодо ба Үбэр Байгалай хизаарта
Буряад-монгол туургата арад зон эртэ урдын түүхэтэй, баян соёл болбосоролтой, жэнхэни ёhо заншалнуудтай. Буряад зон - элинсэг хулинсагайнгаа заяаhан гуламта тахидаг, аба эжынгээ hургаал заабаринуудые, ёhо заншалнуудые сахидаг арад. Буряад яhатан бүхыдөө 500000 хүн болодог. Буряадууд жэлэй 2 дахин Шэнэ жэл угтадаг: ород литээр декабриин 31-дэ Шэнэ жэл ба монгол литээр хабарай эхин hарын 1-эй үдэр Сагаалган тэмдэглэдэг. Сагаалган хадаа буряад арадай тэмдэглэдэг ори ганса hайн-дэр болоно.
Буряад арад декабриин 31-эй hүни шэрээ дээрээ баhал үндэhэн эдеэ хоолоо бэлдэдэг заншалтай. Эгээл хүндэтэй эдеэнэй нэгэн бууза болоно. Бууза буряад-монгол арадта Хитадhаа ерэhэн гээд тоологдодог. Хитадай баоцзы эдеэнэй нэгэ янзань болоно. Мүн тиихэдэ манты ба хинкали гэhэн эдеэ хоол баhал буузын «түрэл» гэхэдэ болохо. Эрдэмтэдэй шэнжэлhээр, гуннануудай үедэ бууза эдидэг байhан ха. Бууза шанадаг шабараар хэhэн тэрэ үеын амhартанууд олдоhон ха. Урдань буузада орохо хониной мяха хадуур шэнги хутагаар тэбшэ соо хэршэдэг байhан. Тэрээндээ дотор өөхэ, хүдөөгэй мангир нэмэдэг байhан. Бэрхэ эзэн эхэнэрнүүд бууза 33 шэмхээр хумидаг. Бууза буряад арадай бренд болоhон, Буряад орондо тэрээндэ зорюулагдаhан элдэб янзын фестиваль, конкурснууд эмхидхэгдэдэг.
Мүн тиихэдэ мяханда дуратайшуул бүхэлеэр мяха табидаг. Мяханда хүнэй бэедэ хэрэгтэй железэ бии, шуhа багатай (анемия) зондо hайн. Хүнгэрhэн эхэнэрнүүдтэ хүсэ шадал оруулдаг. Бүхэлеэр мяханай шүлэн соо аарса халаагаад уухада шэнгээсэтэй, хүнэй бэедэ хэрэгтэй микроэлемент ба витаминуудаар баян. Ходо аарса уужа байгаа hаа, шүдэндэ hайн нүлөөтэй. Хажуугаарнь болоһон үрмэ, мүн намарай эсэстэ гаргаhан үүсынгөө тархи, туруугаар холодец шанажа, шэрээ дээрээ табидаг.
Валентина ЦЫРЕНЖАПОВА.
