- Баатр Вячеславович, ямар зорилготойгоор Ага нютаг ерэбэ гээшэбта?
- «Амар сайн» театрай 30 жэлэй hайндэртэ урилга абаад, Хальмагай Соёлой яамантай хэлсээ хэжэ, иишээ ерээд, угсаатанайнгаа хүгжэм гүйсэдхэхэ болоһондоо баяртай байнаб. Агын театрай администратор Эржена Очировае «минии эгэче» гэжэ хүндэлдэгби. Юуб гэхэдэ, тэрэ 10 гаран жэлэй саана Элһэтэ хото айлшалхадаа, «Йорёл» ансамблиимнай наада хаража хужарлаад, хожомынь интернедэй утаhаар барисаатай болоhон байнабди. Чимита дүү басаганиинь - манай бэри, тэрэнэй Алексей Музраев нүхэрынь - хальмаг яһатан, Эржена Баировнатай худанар болонобди.
Минии хүтэлбэри доро «Амар сайн» театрай буряад арадай хүгжэмэй зэмсэгүүдэй оркестр хальмаг композитор Пётр Чонкушовой зохёоhон «Талын зурагууд» (Степные эскизы) бүтээлэй, арадай «Эжын дуунай», «Шарка Барка» мэдээжэ шог зугаатай хатарай хүгжэм гүйсэдхэжэ, дуушад, хатаршад, хүгжэмшэд булта хабаадаха, үшөө 2-3 үдэрэй туршада бэлэдхэл хэхэбди.
- Агада ябахадатнай, сэдьхэлдэтнай юун хадуугдааб?
- Би танай нютаг түрүүшынхеэ ерэжэ, 2 үдэр болобоб, уулзалга бүхэн ехэ һонин байна. Агын дасанай нарһан соогуур ябахада, сэбэр агаар анхилжа, адис аршаанда хүртэһэндэл, һайн мэдэрэл түрүүлнэ. Дасанай байһан газар һайхан - модтой, устай (уһатай), уултай (хальмагаар хэлэнэ). Египедэй пирамида шэнги томо субарга, Майдари бурханай дүрсэ, гоёор хэһэн Согшон дуган хаража гайхааб.
Тиихэдэ эхээрээ ахаймни эсэгэ Агын хүн юм. Хальмагта байдаг Зоригто хүбүүниинь отставкада гараһан полковник.
- Хаана түрэһэмта?
- Би Хара Газар гэжэ элһэн талада түрэһэнби. Тэрэ газар юундэ тиимэ нэрэтэй болооб гэхэдэ, саһаар хушагдадаггүй, тэндэ саһан ороошье һаа, удаан болонгүй, түргэн хайладаг. Кизлярай бэлшээриин газарта Дагестанай, Грузиин, мүн өөһэдынгөө олон хони адуулжа, тэрэ газарай ургамалнуудые хайра гамгүйгөөр һалгажа, һалхигүй байхадань, элһэн губи болоо.
Һүүлээрнь Лаганска аймагай Улаан хол (Красное горло) һуурин ерэжэ, баһал элһэн губида, хүдөөдэ үндыгөө бэлэйб. Нёдондо манай тэндэ ехэ ган боложо, олон толгой мал үхөө. Мал ажал гол һалбаримнай ха юм.
Нютагайнгаа хүүгэдэй хүгжэмэй һургуулида һуража, арадай хүгжэмэй зэмсэгүүд дээрэ наадаха дуратай болоһонби. Элинсэгни Каспиин далайн эрье шадараар зөөжэ ябадаг нүүдэлшэд байһан. Тон халуунай үедэ далайн уһанай таталгада (мелководье) бадма сэсэг ургажа, оёорынь тунадаһаар (ил) хушагдаад, намаг болодог. Бадма сэсэг таһалжа болохогүй, нүгэл гэхэ. Үрынь унахада, тэрээгээрнь эрхи, зүүдхэл, һанжуургахануудые хэдэг. Манай тээгтэ талада зэрлиг ан тухай «Гэрээсэн (сайгак) дангина» гэжэ дуун байха. Гэрээсэнэй олоороо суглархадань, талын эзэн Сагаан аба гэрээсэн саална (һаана) гэһэн домог бии. Ан гүрөөл буудахань хорюултай.
- Анхан сагта танай угсаатан хаанаһаа гараһан бэ?
- Тэдэнэр ой тайгын зон байһан. Ойрад гэхэдээ, ородоор «лесной народ» гэнэ. Yни сагта Байгал далай, Ангара мүрэн шадарһаа гаража, баруун тээшээ яба ябаһаар, Джунгари хүрэһэн гэжэ хэлсэдэг.
- Хальмаг хүгжэм дуун тухай хэлэжэ үгыт даа.
- Соёл заншалнай баян юм. Хүгжэмэй узуур үндэhэн монгол дуунтай нягта холбоотой. Хальмагта «ута дуун» (протяжная песня) гэhэн янза байха. Энэмнай эртэ урда сагай аялга юм. Иимэ дуунуудые аха зомнай дуулажа байдаг. Арадай дуунай 2-дохи янза - «домброор хэлэдэг дуун». Тиихэдээ домбрын түргэн хүгжэм доро арадай дуу гүйсэдхэжэ, эршэмтэйгээр хатардаг. Элдэб янзын дуунууд бии, уянгын (лирическая) дууншье байха. Мүн «джангарчнар» гэжэ үльгэршэдтэйбди. Тэдэнэр Хальмагай «Джангар» эпос сээжэлдээд, домбрын гү, али тобшуурай хүгжэм доро шангаар дуулалдадаг. Тиихэдэнь «джангар хайлна» (как бы нараспев поёт) гэжэ хэлсэдэгбди.
- Танай оркестр хэр олондо мэдээжэ бүлгэм бэ?
- Хальмагта гүрэнэй оркестрэй байгуулагдаһаар 37 жэл болоо. Yндэhэтэнэй оркестрай баян түүхэтэй, мэргэжэлтэ ажаллагшадтай. Хальмаг Уласай, Ингушетиин, Монголой габьяата артистка Данара Шалханова, Хальмагай арадай артистнар Арслан Шавгуров, Саглар Анджаева, Елена Каджиева, Хальмаг Республикын габьяата артистнар Ангелина Серова, Мерген Ким, Вячеслав Манджиев ба бэшэшье нэрэ түрэтэн хүдэлдэг. Манай оркестрэй ансамбль «Вавилонские ночи» (Ирак), «Кантеле» (Петрозаводск хото), «Зов Урала» (Уфа), «Многоликая Россия» (Грозно хото) г.м. уласхоорондын ба бүхэроссиин конкурс-фестивальнуудта амжалтатай хабаадаа. Франци, Иран, Монгол гүрэнүүдээр гастрольдо нэгэтэ бэшэ ябаабди. Хальмагай хүгжэмшэдые, дуушад болон хатаршадые мэдэхэ хүнүүд Россида, хилын саанашье олон байха. Бэлигтэй хүгжэмшэн Савр Катаев гэжэ залуу хүтэлбэрилэгшэтэй болообди. Тэрэнэй ударидалгаар шэнэ түһөө түсэбүүдые бэелүүлжэ байнабди. Хальмагта үндэhэн урлал хүгжөөхын тула «Хабарай дуун» конкурс эмхидхээбди.
(Үргэлжэлэлынь 30-дахи дугаарта).
Жалсан ЛУБСАНДАШИЕВ.
