Хүгжэнги орон нютаг
«Нерунна» гэжэ эвенк үгэһөө Нерюнгри «Хариусай гол» гээд оршуулагдадаг. Энэ багахан хотодо 70 мянгаад хүн ажаһуудаг. Нерюнгри-пассажирская Амарай-Яхадай түмэр замай һүүлшын станци (Тындын таһагай) болоно. Хото хүгжэнги экономикотой, социальна һалбаритай ба соёлой заншалнуудтай нютаг юм. Тоо бүридхэлөөр, аймагай дэбисхэр дээрэ 149 томо ба дунда эмхи бии, тэдэнэй 50 хуби – үмсын, промышленна 4 томо үйлэдбэри, унаагай 2 ба барилгын 1, ашаг олзын 495 үйлэдбэри хүдэлдэг, 3300 үмсын хэрэг эрхилэгшэд ажал ябуулдаг.
«Нерюнгриин аймаг» муниципальна байгуулалтын бүридэлдэ Чульман, Серебряный бор, Беркакит, Хани, Золотинка, Нагорный, Большое Хатыми тосхонууд ба Эвенкийскэ үндэһэтэнэй хүдөө һуурин (наслег) ородог. Нерюнгриин аймаг 98,9 мянган дүрбэлжэн модо зай дэбисхэртэ оршодог. Аймагай түб – Нерюнгри хото. Нерюнгриин аймагай байгуулалта ба хүгжэлтэ Урда Яхадта хара нүүрһэнэй ашаглалгатай нягта холбоотой. Хотын олонхи хүн нүүрһэ малтажа абалгын үйлэдбэринүүдтэ ажалладаг.
Элдэб тээ амжалта түгэс хүдэлдэг
Нерюнгриин буряад үндэһэтэнэй соёлой автономи 1993 ондо байгуулагдаһан, хойто жэл 30 жэлэйнгээ ойн баяр тэмдэглэхэ. Буряадуудай бүлгэм Саха-Яхад Уласай Арадуудай ассамблейн бүридэлдэ ородог. Тиимэһээ олон яһатанай албан ёһоной хэмжээ ябуулгануудта, һайндэрнүүдтэ түхэреэн жэл хабаадажа, түрүү һууринуудые эзэлдэг юм. Нерюнгридэ ба оршон тойронхи тосхонуудтань Буряад ороной, Үбэр Байгалай хизаарай, Эрхүүгэй можын хамта 5 мянгаад буряадууд ажана тэнюун ажаһуудаг. Олон буряадууд «Якут-уголь», «Колмар» гэжэ хара нүүрһэнэй компанинуудта хүдэлдэг байна. «Колмар» компанида хүдэлдэг зон хамтын байрада байрладаг. Тус компаниин «Инаглинский» гэжэ горно-обогатительна комбинадай захирал Эрхүүгэй можын Оһын аймагай Ново-Ленино һууринһаа гарбалтай Геннадий Урбанов нютагаархидтаа ажал олгожо, ехэ туһа хүргэдэг. Тэдэнь һайн салин абажа, гэр байра абажа түбхинэнэ. Золотинка тосхондо олон буряадууд түмэр харгын эмхидэ ажалладаг юм. Нютагаархиднай Нерюнгри хото болон аймагаар таража, багшаар, эмшэнээр, засаг зургаануудта мэргэжэлтэнээр, хүмүүжүүлэгшээр, даргаар, сагдаагаар г.м. элдэб мэргэжэлээр амжалтатай ажаллана. Жэшээлбэл, Хяагтын Цырема Миронова, Бэшүүрэй Аркадий Аюров – милициин подполковнигууд. А.Аюров Нерюнгриин аймагаар Россиин Дотоодын хэрэгүүдэй яаманай полициин таһагай даргаар хүдэлһэн. Үбэр Байгалай хизаарай хүбүүн Бэлигтэ Дашидоржиев – Нерюнгриин аэропортын захирал, наһанайнь нүхэр Түнхэнэй Аюна Дашидоржиева – Чульман тосхоной захиргаанай толгойлогшын орлогшо. Агын Цыден Намдаков олон жэлэй туршада судебнэ приставээр, Ага-Хангилай Ринчин Цыдендоржиев түймэр саралгын албанда хүдэлдэг. Мүн Алханын Баира Дугаржапова болон Урда-Агын Сандак Намсараев гэгшэд шүдэ аргалдаг үмсын клиникэнүүдтэй г.м.
Эрхүүгэй можын Нүхэдэй аймагай Антонина Иванова – «Арктика» һургуулиин захиралай орлогшо, Ахын аймагай Долгор Батожапова – Нерюнгриин аймагай соёлой болон хизаар ороноо шэнжэлэлгын түбэй захирал, Эрхүүгэй Михаил Мататханов – «НерюнгриТеплоНаладка» ООО-гой захирал, Түнхэнэй Баир Шобоев – барилгын үмсын хэрэг эрхилэгшэ.
Бүлгэмэй ажабайдал
Нерюнгриин буряадууд Сурхарбаанай үедэ. 2022 он. Баир ЦЫДЕНОВЭЙ архивай фото-зураг.
Бүлгэмэй ажаябуулгада, буряадуудайнгаа хуби заяанда хубитаяа оруулһан аха зоной тоодо Цырема Мироновагай аша габьяа ехэ гэжэ Нерюнгриин буряадуудые эрхимээр ударидажа ябаһан бүлгэмэй түрүүлэгшэ, «Эрэл» гэһэн тамирай һургуулида дүрэ буляалдаата барилдаанай һоригшоор хүдэлжэ, олон эдир үетэниие һургажа, тамирай үргэн замда гаргажа ябаһан Баир Цыденов тэмдэглэнэ.
Нютагаархиднай Нерюнгридэ обоо тахиха өөрын газартай. Зундаа тэндэ обоо тахидаг, тоонто нютагайнгаа, орон дэлхэйн сахюусадта, Олонхо арадай газар дайдын эзэдые хүндэлэн үргэдэг. Олоороо сугларжа, найрлажа хүхилдэдэг, дуу дуулалдадаг, ёохор хатардаг, элдэб мүрысөөнүүдые, наадануудые үнгэргэжэ, буряадаараа хөөрэлдэжэ, сэдьхэлээ ханаадаг юм. Сагаалганай шэнын нэгэндэ иишээ ерэжэ, хии мори хиидхэдэг, хэншүү ууюулжа, орон дэлхэйн эзэдые хүндэлдэг һайхан заншалтай юм.
Нерюнгриин буряадуудай бүлгэм заншалта ёһоор Сагаалган, Сурхарбаан үргэн дэлисэтэйгээр үнгэргэдэг байна. Сагаалганда А.Пушкинай нэрэмжэтэ соёлой түб соо бүхэ барилдаа, һээр шаалга, шагай наада эмхидхэдэг. Хэдэн ондоо нютагай буряадууд үндэһэн хубсаһаяа үмдөөд, урма зоригтой хабаададаг. Буряад Уласhаа артистнарые урижа, ехэ баяр наадан болодог. Гадна наһатай зоноо хүндэлжэ, бэлэгээр золгодог.
«Юрын ажабайдалдаа бэе бэетэеэ бата бэхи хани барисаатайбди. Ерэһэн нютагаархидтаа гэр байра бэдэрэлсэхэ, үхибүүдыень һургуулида, хүүгэдэй сэсэрлигтэ оруулха г.м. ажабайдалай элдэб асуудалнуудые суг шиидхэдэгбди. Нерюнгри хотодо ядажа тулижа байһан хүн үгы, булта ажалтай, аба эжынгээ, буряад арадайнгаа нэрэ хухалангүй ябадаг шуу», - гэжэ Баир Булатович омогорхон хөөрэнэ.
Нерюнгри хотодо мүнөөдөө дасан үгы, харин дасан бариха дэмбэрэлтэ хэрэг эхиеэ абанхай. Ламанарые залажа, Бурхан багшын Ном уншуулхадаа, хүсэд дүүрэн жаргахабди гэжэ Нерюнгриин буряадууд найдадаг юм. Үхи хүүгэдтээ, эдиршүүлдээ түрэл хэлэеэ, соёл, түүхэеэ зааха, дамжуулхын тула амаралтын һургуули нээхэ түсэбтэй. Ном зааха багшанар бии, һураха шабинаршье олон.
Тэндэхи буряадууд Украина руу сэрэгэй тусхай операцида татагдаа. Нерюнгриин аймагай зүблэлэй депутат Баир Цыденов зүблэлэй түрүүлэгшэтэй учебкэ гаража байһан сэрэгшэдтээ Дугаргаржаама һахюуһа, эм дом, квадрокоптер абаашаад ерэһэн байна.
(Үргэлжэлэлынь 2022 оной, 50-дахи дугаарта уншахада болохо).
Нордоп БАБУЕВА.
