Хэдэн дахин һуурияа урилһан
Содбо ламхай шажан шүтөөнэй, оюун сэдьхэл хүмүү-жүүлгын асуудалнуудаар - арбан нүгэл тэбшэхэ тухай хөөрэлдөөнүүдые саг үргэлжэ эмхидхэжэ байдаг. Ганса залуу үетэнэй дунда бэшэ, мүн наһажаал болоһон жиндагуудтаашье шажан шүтэлэй, бэеэ зүб мүрөөр абажа ябалгын асуудалнуудые абтасатайгаар тайлбарилжа үгэдэг санаартан гэжэ суутай. Тэрэ нютагайнгаа эдир боксёрнуудые, барилдаашадые али болохоор дэмжэдэг. Тэрэнэй аша оролдолгоор Тугшанай дасан хүгжэлтэ абаа. Мааниин дуган баригдаа, энэ дасанай 16 шэрээтэ ламанарта зорюулагдаһан субарга бодхоогдоо гээд лэ тоолобол, ехэ хэмжээнэй ажалнууд энэ Ононой эрьедэхи һуурин дээрэ хэгдэнэ.
Санаартантай уулзахада-мнай, Содбо ламхай үдэр бүриингөө Сахюусан хурал хуража, һая дүүрэһэн байба. Арбаад жиндагуудынь өөр өөрын хэрэгээ бүтээхэеэ хүлеэжэ һуубад. Хөөрэлдэбэбди. Үсөөн үгэтэй.
- Тугшанай «Гандан Дашилин» дасан 1801 ондо нээгдэһэн. Албан ёһоной саарһаараа Сүүгэлэй дасантай нэгэ жэл нээгдэһэн түүхэтэй. Урданай номой бэшэлгээр дүрбэн голой эрьеын хүнүүд Тугшанай дасанай жиндагууд болодог байһан. Ямар голнууд шадар ажаһууһан зон бэ гэбэл, Амгаланай, Шандалиин, Нарин хүндын, Зүдхэлиин голнуудые эхинһээнь адаг хүрэтэрнь зубшаад ажаһуугшад болоно. Тугшанай дэбисхэрһээ баруун тээшэ Тарбагатайн дасан болотор үшөө Хужартайн дасан байһан. Хахад тугшанайхид, хахад шандалиинхид тиишээ ябадаг байгаа. Хужартайн дасан Тугшанай дасанай бодоһоной һүүлээр 25 жэл тухай болоод баригдаһан түүхэтэй. Тэрэ холын сагһаа манай дасан хэды дахин һуурияа һэлгүүлһэн, шэнээр баригдаһан, харин мүнөө хүдэлжэ байһан дасан 2000 ондо һэргээгдээ. Эртэшэг, 1997 онһоо дасанаа һэргээлгын ажалнуудые нютагай зон эхилһэн... Эдэ бүхы дасанай түүхын баримтануудые тон һайнаар нютаг ороноо шэнжэлэгшэ, олон жэлдэ номой сангые даагшаар ажаллаһан Намсалма Жамсоевна Доржипаланова мэдэхэ. Энэ эгэшэдэ хандаарайгты, зай, - гээд Содбо ламхай хэлэбэ.
Баян түүхэтэй
Намсалма Жамсоевна Ононой хамнигадай дунда буддын шажан V зуун жэлһээ дэлгэржэ эхилһэн түүхэтэй гээд шэнжэлһэн байна. 1801 ондо Тугшанай дасанай нарһан модоор баригдатар, зургаан дасан һэеы гэрнүүд соо ажаллажа эхилээд байгаа бшуу. Харин байшантай болоһоор, дасан аргаахан хүгжэжэ эхилээ. Тиигэһээр Онон голой үерлэхэдэл, уһанда абташадаг ушарһаа дасан добуун дээрэ, Зүдхэлиин адаг гээд нэршэһэн газарта шэнээр 1850 ондо табигдаһан ха. Арбан дүрбэн жэлэй туршада тэндэ хуралнууд хурагдажа байтараа, байшаниинь хайлашоо. 1864 онһоо тугшанайхид дасанаа һэргээхэ ажал ябуулжа эхилээд, Зүдхэлиин адагһаа дүрбэн модо дээшээ газар бэлдэжэ, дасанаа бодхоогоо. Тэрэнь гушаад жэлэй туршада ажаллаһан түүхэтэй. 1897 ондо үшөө халта үндэршэг газарта шулуун һууритай гурбан дабхартай модон дасан бариха тухай шиидхэбэри буддын шажанай бүлгэмэйхид болон жиндагууд абаһан байна.
1933 оной май һарада Гүнэйн, Тугшанай болон Хужартайн дасангуудые хааха тухай тогтоол гаража, байшангуудынь задалагдаад, һургуулинуудые барилгада хэрэглэгдэһэн түүхэтэй. Шүтөөнүүд хулгайда ороһон, түбэд номууд шатаагдаһан, бурхадай хүрэгүүд үгы хэгдэһэн.
Нагасын замаар
Энэ сэмүүн сагай һүүлээр буддын шажанай бүтээлнүүдые табангууд угай Норсон лама - Аюша Барасов олон жэлэй туршада үйлэдэжэ ябаа. Мүнөөшье болотор тугшанайхидһаа гадна бүхы оршон тойронхи нютагайхид Норсон лама тухай тон дулаа-ханаар дурсаһаар. Нэмэжэ хэлэхэдэ, Норсон лама Содбо ламхайн нагаса абань болохо юм.
Содбо гээшэ санаартанай һахилайнь нэрэ болоно. Юрын нэрэнь – Александр. Тэрэ хамниган угтай, зайдан омогой Жамсо Рабданов болон Цырен-Дулма Аюшиева хоёрой гэр бүлэдэ юһэдэхи үринь боложо түрэһэн юм гээд Намсалма Жамсоевна мэдүүлбэ. Һонор ухаагаараа, хурса хэлээрээ багаһаа хойшо үетэнһөө илгардаг байһан. Һургуулияа түгэсхэхэдөө, биологи, литература, математика шудалалгада онсо амжалтануудые туйлаһанай түлөө тусхай грамотаар шагнагдаһан. Сэрэгэй алба хаагаад, түрэл колхоздоо хүдэлөө. Удаань Норсон ламын дэмбэрэлтэй ажаябуулга нүлөөлөө гү, залуу наһанайнгаа охин дунда ябаһан Александр Рабданов Агын Буддын шажанай академидэ ороо, энэ дээдэ һургуулиин 2-дохи выпускын юм, һүүлээрнь Улаан-Үдэдэ «Замбала» дасанда багшанарай хажууда һуралсал гараа. Тиигээд тоонто нютагаа ерэжэ, дуганайнгаа ахалагша лама болоһон байна.
Далан жэл болоод...
1990-ээд онуудһаа Тугшан нютагай үндэр наһатанай аша оролдолгоор анхан һургуулиин дэргэдэхи байра байһан байшан соо дуган нээгдэһэн. Баймга «Майдари» гэһэн буддын шажантадай бүлгэмэй түрүүлэгшэ С.Ц.Цыденовэй болон эдэбхитэй нютагайхидай ажаябуулгын ашаар орхисооной байһан универмагай байшан дуганда үгтэһэн байха юм. 2000 оной зун гэгээн түрэлтэ Еши Лодой римбүүшэ дуган рамнайлһан, тэрэ рамнайда Содбо лама - Александр Жамсоевич Рабданов хабаадалсаа.
Эндэһээ эхилжэ, Тугшанай дасанай түүхэдэ шэнэ хуудаһанууд нэмэгдэбэ. Шажанай гуламтын 1933 ондо хаагдаһаар 70 жэл болоод, 2003 оной июлиин 18-да шэнэлэгдэһэн дуган рамнайлагдажа, баяр ёһололой оршондо дахяад үүдэеэ сэлиһэн байна. Дуганай бүхы шэмэглэлыень алтан гартай нютагай хүбүүд: Чулун Дугаржапов, Болот-Батор Гомбожабон, Жамсаран Цыденов, Чингис Цыбенов болон бусад хээ. Досоо талынь шэмэглэл – тэнгэрииень ба бэшэ гоёолтонуудыень нютагайл басагад, бэреэд С.Б.Батомункуева, С.Бальжинимаева, Д.Гончигцынгеева, М.Дымбрылова, Б-Ж.Нанзатова, Д.Максарова, О.Дондокова болон бусад оёо.
Долоон ламанартай
2005 оной ноябрь һарада Содбо ламхайн ерэһээр, Тугшанай дасанай ажаябуулга эдэбхижээ. Нютагайхидай, жиндагуудай хүсөөр жэл бүри барилганууд хэгдэнэ, холын хараатай түсэбүүд табигдана. Мүнөө дасан соо дүрбэн дуган бии: Согшон дуган, Сахюусанай сүмэ, улаанаар шэрдээтэй байшан соо Мааниин дуган болон Аюша бурханай сүмэ. Дасан Һама, Жамсаран сахюусадтай. Агын дасантай адлил номууд эндэ уншагдадаг.
Мүнөө Тугшан нютагһаа уг гарбалтай долоон ламанар бии, гурбаниинь нютаг дээрээ байна. Нютаг дээрээ Содбо ламхайн хажууда унзад Жимба лама болон залуухан Гендун лама буян үйлэдэнэд. Гендун - һахилайнь нэрэ, юрын нэрэнь - Мажитцырен Цыренов, 15 наһатай санаартан, 9-тэйһөө Энэдхэгтэ Гоман дасанда һурана, мүнөө нютагаа ерээд байнхай. Тиихэдэ Дашидондоков Денис лама хорёод жэлэй туршада Энэдхэгтэ һуража байна. Шэтэдэ Журавлёвой гудамжаар оршодог дасанда - Дашибалов Бато лама, Эрхүүдэ - Цыденов Жамьян лама, Улаан-Үдэдэ Будажапов Баир лама буян үйлэдэнэд. Хэды холо холо ажаһуубашье, хоорондоо нягта харилсаатайгаар ажалаа ябуулнад. Хэн хэнииньшье тоонтоёо бараалхан ерэхэдээ, нютагайнгаа дасанда уншалга хуралнуудта эдэбхитэйгээр хабаададаг заншалтай.
Уншалга хуралнуудынь саг соогоо түсэбэй ёһоор үнгэргэгдэжэл байдаг. Дасанай ажаябуулгын үшөө нэгэ шэглэл - дасанай ехэ наадан мүнөө зун түрүүшынхеэ болохонь.
Эдэбхитэйгээр ажал ябуулжа байһан зон заабол һанаһандаа хүрэдэг, һарбайһанаа абадаг, хододоол туха сүлөөгүй байдаг ха юм. Тэрэшэлэн Тугшанай дасанай санаартанай түсэбүүд нютаг зонойнгоо ашада ураг-шатайгаар бэелүүлэгдэжэл байна бшуу.
