Агын буряадай урданай шүтөөнүүдэй нэгэн - Сүүгэлэй дасан Онон голой хойто эрьедэ 1801 ондо байгуулагдаhан. Энэ дасан «Даши Чойпэллинг» гэжэ түбэд нэрэтэй юм. Буряадаар «Жаргалта эрдэмэй орон» («Страна счастливого учения») гэжэ оршуулагдана.
Алдар лама.
Анхан сагһаа Зүүн Сибириин шажанай, ниитын ба соёлой ехэ түб боложо, Сүүгэлэй дасанда Буддын гүн ухаан - цанид ба эмнэлгэ, зурхай болон огторгойе шэнжэлдэг эрдэм (астрономи) ехэ хүгжэнги байгаа. Эрдэмтэ лама багшанарынь, шабинарынь, һургуулинь холо ойгуур суурхаһан түүхэтэй. ХХ зуун жэлэй эхиндэ буряадай уран барилгын дээжэ - гол Согшон дуганай хажууда үшөө арбан дуган сүмэ байгаа. Тодорхойлходо, хэмжээгээрээ хоёрдохи томо Цанид дуган, Майдари, Манба, Аюуша, Дэмчиг сүмэнүүд, Майдари бурханай томо дүрэ, Бурхан багшын сударнууд - Ганжуур, Данжуур, хоморой шухаг түбэд эмнэлгын атлас гэхэ мэтэ нангин шүтөөн номуудтай.
1930-аад онуудай хамалганай үедэ hандаргагдаhан Сүүгэлэй дасан 1988 ондо дахяад hэргээгдэжэ, Майдари бурхан, Богдо Зонхобо бүтээгдээ, Майдариин сүмэ, Шойрын дуган, Намнанай багшын субарга шүтөөнүүд рамнайлагдаа бэлэй. Тэрэ сагай түрүүшын шэрээтэ ламанар: Жимба-Жамсо Цыбенов, Даши Жигмитов, Бато Жамбалов ба нирба лама Дабаа-Самбу Санжиев гэгшэд байһан. Дасанай лама санаартан Абида Дугаров, Батоцырен Гончиков, Чимит-Доржи Олзобоев ба Чимит-Доржо Дугаржабэ гэгшэд түрүүшын хуралнуудые хуралсаа. Шэнэхээн нютагһаа ерэһэн, Сүүгэл дасанай урдын жаяг мэдэхэ, үндэр наһатай ламанар - Гэлэг-Нима, Арлаа, Нимбуу, Дамби-Жалсан, Лодой гэгшэд анхан хурадаг хуралай гурим дүрим заажа, залуу санаартанда туһаламжа үзүүлһэн. 2002 онhоо Дугаров Абида шэрээтэ лама Майдари сүмын барилга эрхилээ hэн. Майдари бурханай дүрсэ hэргээлгэ Алдар ламын ударидалгаар бүтэһэн байна.
Сүүгэлэй дасанай шэрээтэ Алдар ламхай иигэжэ хөөрөө: «Мүнөө бидэ Сагаалганай хуралнуудта бэлдэлгын ажал ябуулжа, үргэлэй балингуудые хэжэ байнабди. Үдэр бүри Чойжил сахюуса хуранабди, мүн Табан Хаан тахигдадаг. Залуу санаартан гэхэдэ, Ивалгын дасанай буддын шажанай университедтэ 8 жэлэй туршада шойро үзэһэн Даши лама хуралнуудта хабаадана. Бурхан зурадаг Баясхалан лама шажанай урлал-бүтээл сүлөөгүй хэнэ. Могойтын дуганда Аюр даа лама, Баир, Жамбал ба Баир ламанар Һама сахюуса үдэр бүри хурана, Сагаан һарада бэлэдхэл хэнэ. Забайкальскын дуганай барилга үргэлжэлһөөр. 2017 оной шухала түсэбнай гэхэдэ, Майдари бурхан бүтээжэ, рамнай үргэһэн сагһаамнай хойшо 10 жэл гүйсэбэ. Энэ ойн баяраар дашарамдуулан, хурал, уншалга, үргэл, Эрын гурбан наада зунай сагта хараалнабди».
Сүүгэлэй дасанай филиал болохо Забайкальскын дуганай буянта хэрэг 8 жэлэй туршада ударидажа ябаһан Соёл даа лама Хэжэнгэ нютагһаа гарбалтай, буряад хэлэндээ эльгэлһэн, залуу, номшо, урагшаа һанаатай хүн юм. Тэрэ иигэжэ мэдээсээ: “Забайкальск тосхондо 2002 онһоо буддын шажанай дуган баригдажа эхилээ һэн. 2004 ондо Сахюусанай ба Отошын дугангууд баригдаһан. Тала газарта барилгын модо дүтэ нааша олохын аргагүй. Тиимэһээ Жимбира нютагай Анатолий Баранов һайн модо отолжо, хямда сэнгээр худалдаа, бидэндэ ехэ туһа хүргөө. 2016 ондо 12 метр үргэнтэй, 18 метр утатай, дүрбэлжэн талмайтай дуганай 1-дэхи дабхар бүтээ бшуу. Забайкальскын аймагай захиргаан барилгын 20 мянган хирпиисэ, хушалтын 10 плита үгөө. “Табан толгой” гэһэн ехэ обоогой дэргэдэ хитадууд томо, һайн хирпиисэ хэдэг. Хэмжээгээрээ барилгада тааруу хирпиисэ тэрэ газарһаа абахадаа, бидэ баяртай байдагбди. Дуган барилгын зүблэл байгуулагдажа, аймагай буряадай ассосаци (түрүүлэгшэнь - Николай Зайсаев), түрүү һанал бодолтой, үмсын хэрэг эрхилэгшэд, тэрэ тоодо Владимир Болотов ба бэшэн дэмжэлтэ, туһаламжа хүргэдэг. Мүнөө Табтаанайн Батор Дамдинжапов, Шандалиин Буян Дугаржапов барилгашад 2-дохи дабхарай ажал эхилээд байна. Байшанай барилгын түһөө захиргаанай толгойлогшын орлогшоор хүдэлһэн, архитектор мэргэжэлтэй Валерий Бальжиров бүтээһэн. Үдэр бүри Чойжил сахюусанай уншалга 10 сагһаа эхилдэг, бимба гарагта (суббота) 12 сагһаа Намсарай сахюуса хурадагбди. Нима гарагта (воскресенье) Сагаан Шүхэртэ бурхан тахигдадаг. Забайкальскын дуганай унзад Баатар лама (Тари нютагай) хуралнуудай үедэ уншалга эхилдэг. Дасан ябажа, һанаа сэдьхэлээ тэгшэлдэг хүн зоной 70 хубинь ород яһатан юм. Тэдэнэр эмшэ ламада, зурхайшанда хандадаг заншалтай. Зүгтөө ехэ хуралнуудта олонхинь буряадууд ерэжэ, үргэл, мүргэл хэнэ. Краснакаменскын, Приаргунскын, Бооржын, Забайкальскиин аймагуудай ажа-һуугшад манай жиндагууд болоно. “Табан харюулга” хуралда Сагаан Шүхэртэ (үбшэ зоболон, хэлэ аман гэхэ мэтэ муу юумэнһөө аршалха), Ногоон Дара эхэ (хамаг хэрэгэй урагшатай бүтэхын түлөө), Сагаан Дара эхэ (ута наһанай), Доржо Намжам (бузар, ёро, жадха, хараал һалгаха), Хамчу Нагбо (хёмороон, хэлэ аманай үүдэ хааха) бурхад тахигдадаг. 2015 онһоо Арбан Хангал сахюусадай уншалга бүтээдэг, Сагаан һарада Дүгжүүбэ гаргадаг, Һама сахюуса тахидаг болообди”.
Дэлгэрэнгыгээр 7-дохи дугаарта.