Буддын шажан дэлгэрүүлэгшэ, Ази түбиин буддын шажанай эб найрамдалай хуралдаа (АБКМ) байгуулха үүсхэгшэдэй нэгэн, XIX бандида хамба лама Жамбал-Доржо Гомбоевой түрэһөөр 125 жэл гүйсэхэнь.
Жамбал-Доржо Гомбоев Табтаанайн Аса-Шэбэр газарта Дамдинай Гомбын бүлэдэ 1897 оной сентябриин 10-да мүндэлhэн юм. 1904 ондо XIII Далай ламын залархада, долоотойхон хүбүүн гэртэхинтэеэ ошожо мүргөөд, адиста хүртэһэн гэхэ.
Ж-Д.Гомбоев.
Удангүй Агын дасанда хубарагаар эльгээгдээ. Тиигээд 1921 ондо гэбшэ габжын зиндаатай болоо. Дамбинима Цырендашиевай «Гомбын хамба» ном соо иигэжэ бэшээтэй: «Лама санаартан багшаяа бурхан мэтээр һанажа, наһан соогоо тон түрүүндэ багшадаа зальбардаг юм. Жамбал-Доржо хамба 2 багшатай: шойродо һургажа, гэбшэ болгоһон Зүдхэли нютагай Данжуур Сэрэнэй Осор гэбшэ, гүн ухаанай мэргэжэл олгоһон Сохоодойн Дампил дооромбо. Сохоодойн Дампил Агынгаа дасанда 10-аад жэл һуража, 20-ёодшье хүрөөгүй аад, гэбшын дамжаа эрхимээр хамгаалаа. Абатанайнь хүршэ Аандиин (нютаг соогоо алдаршаһан нэрэнь) Гомботоной хүбүүтэй болоходо, Жамбал гэжэ нэрэ үгэжэ, найжань болобо. Тэрээхэн хүбүүхэнэй үншэрхэдэ, хайрлаад, Агын дасан нэгэ унаган тала, багынгаа нүхэртэ абаашаба. Тэрэ зангаар һайн, бэлигтэй бэрхэ гэбшэ һэн. Тиигээд Сохоодойн Дампил гэбшэ болоһонойнгоо удаа эрдэмээ дээшэлүүлхэеэ урда орон зориһон. Хорёод жэл болоод, Агынгаа дасан бусажа ерэхэдэнь, Жамбалынь танихаар бэшэ, гэбшэ гаранги, Жамбал-Доржо гэһэн һахилай нэрэтэй болонги, найжа ламхайгаа доро дохин угтаба. Тэрэнь габжа гарахын бэлэдхэл хэжэ байба ха. Эгээл энэ тон шухала үедэнь тудажа, дооромбо өөрөө багшань болобо. Жамбал-Доржоёо гүн ухаанай, дээдэ эрдэмэй замаар хүтэлжэ, үргэн ехэ эрдэмээрээ хубаалдажа, дооромбо багшын зааһан һургаал наһанайнь баггүй үнэтэй багажа зэбсэгынь боложо үгөө». Тиигэжэ Жамбал-Доржо Гомбоев 34 наһатайдаа габжа ламын шажанай эрдэмэй үндэр шата хамгаалаа.
«Сүлэлгэ хамалган түлэг дундаа, hүрөөтэ 1937 он… Жамбал-Доржо габжые Агын аймагай ГПУ дуудаад, налогоо дутуу түлөөш гэжэ муурхажа эхилээд, саашанхи хөөрэлдөөниинь ондоохон удхатай болобо… Хойто һүнинь элдэб бодолдо абтажа, унтажа ядажа тэршэлэд гээд, һүниин тэнһээ хойшо дурд гэхэ зуураа Гомбын Борлойн гутал үмдөөд, Аргалиин дабаагаар хойшоо галгижа ябатараа һэришэбэ. Эгээ энэмни юун гэһэн удхатай зүүдэн гээшэб? Сахюусан бурхамни намда hэргылэмжын тэмдэг үгөө ёһотой гэжэ бодомжолно. Гомбын Борлой гэжэ хубараг дасанда байһанаа, хара болоод, һамга абажа түбхинэһэн юм. Үглөөдэрнь Гомбо гулваагай хүбүүн ангиин дайсанай үри гэгдэжэ, хойшоо сүлэлгэдэ ябуулагдаһан гэжэ элирбэ. Иигэхэдээ зүүдэнэй удха эли болобо. Сүлэлгын орон руу, хойшоо яба гэбэ гээшэ аабза гэжэ ойлгобо ха. Гэрһээ гарахаһаа урид үзэл үзэхэдэнь, Эрхүү, Канск тааруугүй, Красноярск тон һайн гээд гараһан ушарһаань тиишээ амияа абархын холын аян замда гараа. Красноярск хотын дэлгүүртэ Урта нютагай Санжын Харалдайн Базар ба Дугарай Норбын Бальжадтай уулзажа, үнөөхи зүүдэлһэн Гомбын Борлойнхишье тэндэ байна гэжэ дуулахадаа, гайхалаа бараба. Сахюусан гэжэ хүсэтэйл байна даа! Тиигэжэ габжа Жамбал-Доржо Гомбоев сүлэлгэ соогуур 1937 онhоо Красноярск хотын шэлэй заводто 4 жэлэй туршада хүдэлөө. 1941 оной эхинhээ эдихэ юумэн элбэгжэнхэй. Хамаг зоной энхэ жаргал, элдин байдал ерэхэнь гэжэ энгэшоод байхадань, Красноярскын шэлэй заводой ламанарай сэдьхэл хүлгөөтэй. Эдэ ламанар үдэшэ бүри суглараад, юушьеб шэбэнэлдэн шахуу хөөрэлдэхэ, зүбшэхэ. Эдэнэр юун тухай хөөрэлдөөб гэхэдэ, «Баргын дооромбын лүндэн» тухай. Баргын дооромбо гээд Ага нютагаар алдаршаһан Шоглой Егнин гэдэг суутай сэсэн мэргэн ламхай 1861 ондо Сүүгэлэй дасан морилһон гэхэ. «Наяад жэл болоод, түмэр могой жэлдэ, танай Орос гүрэн аюулай хатуу дай үзэхэ юм. Энэ дайнда эндэхи буряадууд олоороо унаха юм ха даа. Зоной талаан, буян дээрэтээ һаань, энэ дайн 4-5 жэлээр дүүрэхэ, үгы һаа 8-10 жэлээр үргэлжэлхэ» гэжэ абарал буулгаһан байна. Энэ абаралыень Дэлгэрэй ламхай тэрэ доронь бэшэжэ абаһан ха. Красноярскын шэлэй заводой ламанар: «Энэ түмэр могой жэлэй нилээд аюултай байхань лабтай. Теэд аюул хаанаһаа ерэхэб? Германи добтолхо гэхэдэ, СССР-тэймнай эбэй хэлсээ баталагдаhан ха юм. Али удаадахи гал могой жэлдэ болохо дайн тухай бэшэгдэнэ гээшэ гү», - гэлдэнэ. «Үгы, 80-яад жэл болоод, энэл түмэр могой жэлдэ тудалдана», - гээд, үбгэн габжа Дашинима өөрынхеэрээ байба.
Энэл ушарhаа түмэр могой жэлэй гарахалаар, Сагаан hарын хурал хэхэ гэжэ hанамжа Жамбал-Доржо габжа бэшэндээ оруулба. Энэ хатуу жэлые угтажа, үргэл мүргэл, тусгаар уншалга бүтээхэ гээшэ бага бэшэ удхатай гэдэгые баримталба. Канскhаа ерэhэн 3 ламанартаяа булта дээдэ эрдэмтэй 7 ламанар - Тугшанай дасанай Дашанима, Богдын хүреэнhээ Жимбаа габжа, Эгэтын дасанай Донир, Жамбал-Жамса, эмшэ лама Дугарай Дамбинима болон Агын дасанай Жамбал-Доржо, Хойморой дасанай Ешидоржо гэгшэд Гомбын Борлойн гэртэ сугларжа, «Эхэ зургаан зүйл хамаг амитанай амгалан байдалай түлөө! Дайн дажар бү болоhой, болоошье хадаа тон агшам саг соо дүүрэхэнь болтогой! Эндэ байhан зон түрэhэн тоонто, түрэл нютагаа амиды мэндэ бусахань болтогой!» гэhэн гуйлга, уншалга бүхэли hүни hуужа бүтээбэ. Үнэхөөрөөшье, тэрэ хуралда байгшад - Борлойтон, тэдэнэй хүршэнэр, уншалга бүтээhэн ламанар бултадаа хожомоо нютагаа бусаhан юм», - гэжэ Дамбинима Цырендашиев үргэлжэлүүлнэ.
1941 оной августын 27-до 44 наhатай Жамбал-Доржо Гомбоев дуудалга абажа, дайнда мордобо. Эрэлхэг зоригтойгоор Эсэгэ ороноо хамгаалаа. Шуһата шэрүүн дайн соогуур хоёр дахин шархатаһан. Гурбан медаляар шагнагдаhан, нэгэниинь - «За отвагу». Түрүүшынхеэ шархатаад эдэгэхэлээрнь, харуулай сэрэгтэ эльгээгээ һэн. Тэндэл албанда ябаха үедөө hомо бомбоор тэhэрhэн, гал дүлөөр шурхирhан Сталинградай байлдаанда хабаадаа. Волго мүрэнэй хүйтэн мүльhэн дээгүүр добтолгодо орожо ябаhаар, толгойгоо шархатаһан юм. Мэдэрэлгүй сэрэгшэ 1685-дахи нүүдэл госпитальдо аргалуулаад, «2-дохи группын эрэмдэг, сэрэгэй албанhаа сүлөөлэгдэбэ» гэhэн саарhатай болоо бэлэй. Тиигэжэ 1943 оной апрель соо hөөргөө Красноярскын хизаар руу эльгээгдээ һэн.
Уран зохёолшо Тэнчой ламын «Исповедь монаха» номһоо «Гончок сум» гэһэн һонин рассказ дурадхаһуу: «Суута хамба лама, Россида Жамбал-Доржо Гомбоев гээд мэдээжэ, Агын дасанай лама байһан. Эсэгын дайнда суг алба гаража ябаһан нүхэдынь тэрэниие Гончогой гэжэ нэрлэһэн, юундэб гэхэдэ добтолгодо ороходоо, «Гончок сум!», энэ хадаа «Гурбан эрдэни» гэжэ хашхараад ородог байгаа. Гурбан эрдэни гээшэ Бурхан багша, һургаал номынь ба лама хубарагууд болоно.
Отрядай артиллериин буудалгада ороходонь, булта Гончогойе бэдэрдэг, тэрэ нүхэдэйнгөө һахюуһан мэтэ болоһон юм. Тэрэнэй «Гончок сум» тарнинь немецүүдэй һомонһоо ба түүрхэйнүүдһээнь хамгаалдаг, хаанашье байгаа һаань, хажуудань байһан нүхэдынь амиды үлэдэг байгаа. Олон хүн энээниие ойлгожо, хажуудань байхаяа оролдодог һэн».
Гүрэн түрынгөө, арад зонойшье байдалда бэрхэтэй, аюултай сагай ерэхэдэ, хүн зон бурхан шажандаа шүтэжэ, маани мэгзэм уншадаг, абарал эридэг байһан гээшэ ааб даа. «Гэртээ үлэhэн эжынэр, эхэнэрнүүд байлдаанда ябаhан хүбүүдэйнгээ, нүхэрэйнгөө түлөө тон нюусаар ламанарта ошожо, сэржэм үргүүлхэ, маани, тарни зорюулан зальбаржал байгаа. Дайлалдажа ябаhан сэрэгшэдээ арга шадалаараа хамгаалхаяа гансашье ламанарта бэшэ, удаган бөөнэртөө «Туhалыт!» гэжэ али алинданьшье адли тэгшэ hүзэглэжэ ябаа ха юм. Зүдхэлиhөө гарбалтай Сэбэгэй Данзанжамса дооромбо лама Агын дасанда hууhанаа, аяар Түбэд хүрэтэр улаан хуулиhаа тэрьедэжэ ошоhон, «Москва шадар гайтайхан байдал тогтоод байна, фашис Германи Ородой түб хото эзэлхээр дүтэлшоо» гэжэ дуулаба ха. Дасанайнгаа түбэд ламхайда орожо: «Яажа туhалхабиб?» - гэжэ тэрэнэй асуухадань, шэрээтэнь олон ламанарые суглуулжа, хүсэтэй уншалга бүтээхыень зүбшөөhэн. Дасанайнь ламанар туhалжа, Дара эхын ном удаанаар уншалсаhан дооромбо лама зальбарhан: «Будда бурханай үлзы хутаг шэнгээhэн найман нүгэлhөө абарагша Ногоон Дара эхэмнай, түрэл буряад арадаймни түшэжэ, тулгажа ябаhан Ород гүрэнэй түб хото Москвагай галта байлдаанhаа бүрин бүтэн гаралсахые, олон арадай хүбүүдэй амиды мэндэ үлэхэ аза талаан үршөөгыт». Харидашье ябаhан лама түрэл оронойнгоо эрхэ сүлөөгэй түлөө, дайсаниие дараха хэрэгтэ хубитаяа оруулхые оролдоhон байгаа.
Хашуулжа, илгуулжа байhаншье hаа, буряад ламанар түрэл оронойнгоо эрхэ сүлөө сэдьхэлдээ дүтөөр абажа, сэрэгтээ, фронтдоо туhалхыень Эрхүүгэй, Шэтын можонуудай, Буряад Уласай арад зондо хандаа. Тиигэжэ hүзэгшэд, ламанар горитой мүнгэ оруулһан. Буддын шажанай hүзэгшэдэй дайсаниие дараха оролдолго И.Сталин дээгүүр сэгнэжэ, 1944 ондо буддын шажан hэргээхэ, Ивалгада дасан бодхоохо, Агын дасан нээхэ зүбшөөл үгэжэ, арад зониие баярлуулhан. Гэнтэ байтараа, шажанда хандалга ондооршоо бэшэ. Москва аршалха аюулта байлдаанай урда тээхэнэ буддын шажанай санаартан Сталинай даабаряар шуурга дуудаhан гэжэ эли болонхой. Аюулта сагта буряад ламанарта ганса И.Сталин хандаа бэшэ юм. 1812 оной Эсэгын дайн соогуур хамба лама Данзан Димчик Ешижамсуевта 1 дүгээр Александр хаан нюуса бэшэг эльгээжэ, бэрхэтэй сагта Ород гүрэндөө туhалха, дайсаниие дараха уншалга бүтээхыень буддын шажанай санаартанда хандаhан юм. Хүсэтэй «Гүрэм» гэжэ заhалай ном буряад ламанар олоороо уншажа, гүрэн түрэеэ абарха гэжэ оролдоhон байна», - гэжэ «Гомбын хамба» ном соо бэшэгдэнэ.
Жамбал-Доржо Гомбоев Красноярскhаа табигдажа, 1946 оной май hарада Харымай аймагай Дарhан дээрэ тогтоод байба. 1947 ондо буддын шажанай hэргэхэ эрхэтэй болоходонь, Гомбоев габжые Агын дасанда ламаар дуудаба. Габжа ламын бусажа ерэхэдэ, анханай дасан бэшэ даа. Теэд зүдэрүүшье hаа, унгяараа hандараагүй, байшанай торхонууд бүтэн, заhаа hаа, hэргээхээр. Һэльбэн заһабарилгын, дархалалгын ажал захалаа hэн… Дасан дээрэ сүлэлгэһөө бусаһан, шэрээтын тушаалда һууһан Намхай Самбу лама ба Зүдхэлиһөө гарбалтай Жамсаранай Лодой Дамба хоёр һүзэг буянай ажалай эхи табижа байгаа.
Жамбал-Доржо Гомбоев 1956 оной намар СССР-эй буддын шажантанай суглаан дээрэ ЦДУБ-ай дид хамба ламаар, Агын дасанай шэрээтээр һунгагдаа. Һүзэгшэдэй дунда буддын шажанай һайхан һургаал заабари, Ном үргэнөөр дэлгэрүүлхэ ажал хэрэгээр хамба ламын баян намтар эхилнэ. 1956 ондо XVIII бандида хамба лама Ешидоржо Шараповтай Балба ороной Катманду хотодо буддын шажанай уласхоорондын хуралдаанда, Энэдхэгэй Дели ниислэл хотодо Бурхан багшын 2500 ойн баярай һайндэртэ хабаадаһан.
Эдэ ябуулгаараа «Хүшэгын саанахи» СССР-эй буддын шажанай хүтэлбэрилэгшэд шажанай «үүдэ» гүрэн соогоо нээжэ, дэлхэйн зондо шажанай үзэлэй талаар мүрдүүлжэ, хашуулжа байдаггүй, хүн бүхэн өөрын эрхээр шүтэхэ аргатай гэжэ харуулһан юм. Жамбал-Доржо Гомбоев 1963 ондо ЦДУБ-ай түрүүлэгшээр, буддын шажанай бандида хамба ламаар һунгагдажа, 19 жэлэй туршада алба хаагаа. Тиихэдээ олон хари гүрэнүүдээр ниисэ холбоо байгуулжа, эб найрамдалай түлөө оролдолго гаргаа. Монгол гүрэнэй ниислэл хото Улаан-Баатарта «Гандантэгченлин» дасанай дэргэдэ буддын шажанай һургуули нээһэн габьяатай. Эндэ олон ламанар шажанай дээдэ һургуулиин эрдэмтэй болоһон. 1960-аад онуудай орёо сагта Бакула римбүүшые угтаһан гээшэ. 1970 ондо хамба лама Жамбал-Доржо Гомбоевой эдэбхеэр Далай лама Буряад орон түрүүшынхеэ, удаань 1982 ондо морилһон юм. Энээнһээ гадуур Буряад орондо хэды олон дасан шүтөөнэй газарнуудые барюулаа гээшэб?!
«Түрэл тоонтодомни бэеымни хайлуулаад, субаргын доодо талада хадагалхат» гэһэн захяань 2007 ондо бэелүүлэгдээ һэн. Ага тосхоной хүүрэй газарта хамба ламын хадагалагдаһан хуурсаг ламанарай уншалга доро гаргагдажа, өөрынь захиһанай ёһоор бэень хайлуулагдаһан. Шарилынь тоонто нютагтань бодхоогдоһон субаргын доро хүндэтэйгөөр хадагалагдаа һэн.
2007 ондо хамба лама Жамбал-Доржо Гомбоевой 110 жэлэй ойн баярта дашарамдуулагдан, тоонтодонь бодхооһон «Жаншан Шодон» субаргын рамнайда ерэhэн бандида хамба лама Дамба Аюшеев иигэжэ хэлээ hэн: «Жамбал-Доржо Гомбоев - Агын 8 эсэгын хүбүүдэй ухаанай шэмэгыень абаһан, дэлхэйн бүхы буддын шажантанай хүтэлбэрилэгшэдые суглуулжа, АБКМ гэһэн эмхи тогтооһон, ехэ дипломат, нарин ухаатай хүн гэжэ эли. Жамбал-Доржо Гомбоев 1973 ондо Этигилов хамбын эрдэни мүнхэ бэеыень үргэжэ хаража, ламатай уулзажа, зальбаржа, ушаржа байһан буянтай хүн байна. 1970 ондо Этигилов хамба ламын урда түрэлэй намтар оложо, Агын дасанда 11 урда түрэлыень тодоруулһан хүн Жамбал-Доржо Гомбоев болоно. XIV Далай ламые буряад зонтоёо уулзуулха буянтай, өөрынгөө шадабаряар 1979 ондо буряад арадтаа залажа асарһан гэжэ түүхэдэ оронхой. Агын 8 эсэгын хүбүүд соо иимэ дээшээ гараһан хүн байгаагүй гэжэ ойлгожо, зальбаржа ябаябди».
Нордоп БАБУЕВА.
