Уран зохёолой харгыда гарахадаа, тэрэ гансата М.А.Шолоховой «Шэнэ газар хахалагдаа» гэжэ роман оршуулжа эхилээ. Тиигээд саашань оршуулһан зохёолнуудыень тоолохо болоо һаа, барагдашагүй олон. Зүгөөр оршуулагшын хубида онсо илгаань ямар бэ гэхэдэ, тэрэ ганса ородһоо буряадта оршуулдаг бэшэ, харин монголһоо, буряадһаа ород болгодог, хоёр хэлэтэй бэлигтэн болоно. Тиимэ оршуулагша манай буряад уран зохёолшодой дунда үгы. Үгэ хэлэндэ бэрхэ Х.Намсараев, Д.Батожабай гэхэ мэтэ ахамад зохёолшодой «Норполые гуйя» гээд гүйлдэдэг саг нэгэ үедэ Улаан-Үдэдэ байгаа. Тиихэдэ Норпол Очиров «Байгалай толон» журналда хүдэлдэг һэн. Иосиф Тугутовай «Анда нүхэд» гэжэ роман оршуулхадаа, авторай бэшэһэн ородойхиһоо буряад хэлэн дээрэ үлүү гоё, онобшотой, хонообшотой болгожорхиһон тухайнь тэрэ үедэ журналай орлогшо редактор байһан Чимит-Рэгзэн Намжилов энеэбхилэн хөөрэһэн гэхэ. Теэд ганса буряад хэлэндэ иигэжэ оршуулдаг бэшэ, мүн ород болгоходоошье тэрэнэй адли бэрхэ байһыень гайхахаар юм. Гэнтэ нютагайнь аха нүхэр Батожабай «Модон шоомпол» гэжэ зүжэгөө оршуулуулаад, эрхы хургаяа ёдойлгожо: «Намжар!» - гээ һэн гэлсэдэг, өөрөө тэрэ дүү нүхэртөө хандан: «Адлил хоюулаа Догойн эхин һургуули дүүргээбди, адлил Зугаалайн ШКМ-ые дүүргээбди. Хаанаһаа ши иихэдээ ород хэлэндэ намһаа үлүү бэрхэ байһан хүмши даа?» - гэдэг байгаа. Тиихэдэнь дүү Норполынь «мангад һамгатай хадаа тиимэ хүн бэзэб даа», - гэбэ юм ха. Батожабай урдаһаань: «Намайе мангад һамга абаагүй гэжэ һанаа гүш? Биш хоёрые абаад һалаһан хүм! Ородойш дунда шамһаа олон жэл ябааб. Армида, фронтдо ябааб. Москвада литературна институт дүүргээб. Теэд юундэ ородоор бэшэжэ шаданагүйбиб», - гэжэ ганирба ха. Тиихэдэнь Норполынь: «Та тиигээ һаа багадаа тэрэ «гармаатиха» гэдэгынь хананхалаад үзэдэггүй байжа болоот. Битнай зургаадахи ябахадаа, Нина Юрьевна гэжэ ород багшын «вместе», «вместо» гэһэн хоёр үгэнүүдэй илгаа хүүгэдтэ ойлгуулжа ядажа зобоходонь, хажуудаа һууһан бэеэ хүсэшэһэн басаганда һэмээхэн шэбэнэжэ ойлгуулаа һэм. «Ши, жэшээнь, үбгэтэеэ зэргэлээд хэбтэнэ гэлэйш», - гэжэ эхилхэдэм, тэрэмни урдаһаам: «Би үбгэгүйб», - гэжэ аржагад гээ бэлэй. Би тиихэдэнь: «Мүнөө үгыш һаа, наһа хүсэхэдөө, үбгэтэй болонол бэш даа. Зай, иигэжэ ойлго. Үбгэтэеэ зэргэлээд хэбтээ һааш, «вместе» болохо. Хэрбээ үбгэнэйш орондо ондоо хүн хэбтээ һаа, «вместо» болохо», - гэжэ тулмаашалаад, оониитороо энеэжэ һуугаа һэм. Батожабай бас байса томоор энеэгээд, ута хургаараа хабһанайнь хоорондуур хадхаад абаһан байгаа.

Норпол Очиров 1930 оной хабар дэлгэр арюухан Догой нютагта уужам элдин дэлхэйе үзэхөө яаран, үсэд шангаар үдьхэлэ үдьхэлһөөр эхын умайһаа мултаран, нара хараһан түүхэтэй. Хойшодоо тэрэнэй хонгор хөөрхэн наһаниинь хонидой маараан, үнеэдэй үүгэнээн соо үнгэржэ, талата нютагайнгаа дэлгэр шарай сэдьхэлдээ шэнгээжэ шадаа бшуу. Оройдоол арбаад наһатайхан болоод ябахадаа, Норпол дайнай үеын жэлнүүдые, нютагайнгаа тэрэ үеын байдал, арад зонойнь ажаһуудал, аяг ааша, абари зан сэдьхэлдээ тон бүхөөр хадуужа абаһан байгаа гээд багсаалмаар. Ушарынь, тэрэнэй бэшэһэн «Олзо хүбүүн» гэжэ туужань дайнай үеын жэлнүүдэй хүдөө нютагай байдалда зорюулагданхай.

Абьяастай ехээр сорьён аляархаһан эрэлхүү омог харасатай, огсом солгёон аад, һэшхэлгүй миһэрэлтэй, һайхан шарайтай, гаслагар бэетэй Дагбажалсан – туужын гол герой, тала нютагта үндыһэн эрэ хүнэй һүр һүлдэ һануулна. Тэрэ нютагтаа хэды хүнгэн һэбхеэр ябаашье һаа, тон харюусалгатай үедөө үнэн бэеэ бэелжэ, гэмээ сагааруулжа, Эхэ оронойнгоо эрхэ сүлөөгэй түлөө дайнай газарта баатарай үхэлөөр унаа бшуу. Ажабайдалай айхабтар шэрүүн эрхээр хээрэ түрэжэ, нара хараһан Олзобой хүбүүнэй хуби заяан орёо юртэмсын эрьюулгэ соо хүн түрэлтэнэй одо заяанай мүхэшэгүй хурса, үхэшэгүй бэхи байһые гэршэлнэ.

Норпол Очировай «Олзо хүбүүн» гэжэ туужа дотор гансал дайнай үеын байдал тухай хөөрэгдэнэ бэшэ. Удхынгаа, уран найруулгынгаа талаар энэ зохёол соо бүхы буряад арадай байдал үнэншэмэ зүбөөр зураглан харуулагданхай. Тиимэһээ, минии һанахада, «Олзо хүбүүн» гэжэ туужа 1960 гаран онуудта бэшэгдэһэн эгээл эрхим буряад зохёолнуудай нэгэн юм. Энэ зохёол 1965 ондо Москвада «Дружба народов» гэжэ журналда толилогдожо, тэрэ жэлэй эгээл эрхим повесть гэжэ тоологдоод, сэтгүүлэй шанда хүртэһэн юм.

Норпол Очиров энэ наһанайнгаа эгээл эрхим зохёол бэшэтэрээ ажабайдалайнгаа найдамтай зүргэ харгы бэдэрэн, нилээд аяшарһан хүн. Зугаалайда 7 жэлэй һургуули түгэсхөөд, удаань Агын багшанарай училищида һураа. Һүүлээрнь Буряадай багшанарай институдта орохо хүсэлтэй, үхэрэй бүдүүн гэдэһэн соо хүгшэн эжынгээ бэлдэһэн шара тоһо хэжэ, сумааханаа үргэлөөд, Догой нютагайнгаа аха захатанай нэгэн болохо Даширабдан Батожабайда Улаан-Үдэ ошоһон гэхэ. Зүгөөр тэрэ үдэрһөө эхилжэ, нютагаймни эдэ хоёр ахайнар ганзага нэгэдэн, тоосолдохо сагтань тоосолдоод, эблэрхэ үедэнь эблэрээд, үгтэһэн наһанайнгаа намтар үргэлжэлүүлһэн гээшэ. Тон шухалань гэхэдэ, Норпол Очиров аха нүхэрэйнгөө нүлөөн доро зохёол бэшэхэ зориг олоһон, бэлигээ дэлгэрүүлхэ хүсэ нэмэһэн байна. «Шалхуу Рабдамнай» (Батожабайе нютагтань иигэжэ нэрлэдэг байһан) жаахан баримтаһаа һабагша татаад, зохёолоо хүгжөөхэдөө шадамар бэлэй, - гэжэ Норпол Аюшеевич хөөрэдэг һэн.

Багшанарай институт амжалтатай дүүргэһэн залуу нүхэр богонихон сагай туршада тэрэл дээдэ һургуулида багшалаа. Ажабайдалай халуун шулуу долёоһон, дайн дажарые гаталһаншье хүнүүд Норпол Очировта ном заалгаһан байха. Һүүлээрнь тэрэ эрдэмээ дээшэлүүлхэеэ А.М.Горькиин нэрэмжэтэ Литературна институдай аспирантурада уран зохёол шэнжэлэгшэ Ц-А.Дугар-Нимаевтай суг ошожо һуралсаа. Эндэл уран зохёолой абьяас хүсэндэ эзэлэгдэһэн бэлигтэй залуу хүбүүн Буряад ороноо бусажа, «Байгал» журналай прозын таһагые даагшаар ажаллаа. Москвагай басагантай гэр бүлэ болоһон ушарһаа удангүй һөөргөө ниислэл хото зөөхэ баатай болоо һэн. Тэрэ гэһэн сагһаа Москвада ажаһуугаа. Теэд тэрэ зүрхэ сэдьхэлээрээ, аяг аашаараа түрэл нютагтаа нягта холбоотой байһан гээшэ.
Хоца Намсараев Норпол Очировай хэлэнэйнь баялиг яаха аргагүй сэгнэдэг байгаа бэшэ аал даа? Юундэ «уран зохёол» гэжэ зоной хэлэдэгые анхарха хэрэгтэй ха юм. «Идейнэ содержани» гэжэ зарим мохоо шүүмжэлэгшэдэй урдаа баридаг үзэл хара хараһаар, удхыень идхалга - агитаци болго болгоһоор, зохёолой уран талые, хэлэнэй хоноосые тоохоо болиһон ябадал манда байгаа. Минии һанахада, зохёолой уран хурса хэлэн, тэрэнэй түрэлхиин шэнжэ табисуурта түһөөнь болохо ёһотой.

Гансахан «Газарай хани» гэжэ рассказынь гүн удхынгаа, уран нугархай хэлэнэйнгээ талаар хэды ехэ баялиг болохоор гээшэб даа! Тэрэнь зарим роман, туужаһаашье өөрэгүй сэнтэй ха юм.

Уран зохёолшо хэдэн жэлэй туршада Буряад республикын Сэлэнгын аймагай совхозой суута хонишон, Социалис Ажалай Герой Валентина Романовагай ажабайдалтай, ажал хэрэгтэй, хуби заяантай дүтөөр танилсажа, тэрээнэй үндэһэн дээрэ «Һайн хүн тухай туужа» гэжэ нэрэтэй зохёол бэшээд, «Советская Россия» номой хэблэлдэ 1985 ондо гаргуулаа һэн. Ород хэлэн дээрэ бэшэгдэһэн энэ зохёол дотор үншэн хүнэй хуби заяан дурдагдана. Үргэмэл ород басагаяа Гончик Романов буряад ёһоор хүмүүжүүлжэ шадаа. Валентина амидарал байдалдаа буряад ёһо сахидаг, үргэл мүргэлөө хуу дасанда хэдэг заншалтай болоо. Үхэхынгөө урда Гончик Романов үргэмэл басагаяа хажуудаа һуулгаад, тархиинь эльбэн: «Шарахан хүүхэмни хүн болоо», - гэжэ саашанхи байдалайнь заһаран һайжархые, ажалаараа алдаршан суурхахыень зүгнэн хэлээ.

Уран зохёолшо Хоца Намсараевай 100 наһанай ойдо зорюулжа, тэрэнэй бэшэһэн номынь баһал уринтарин гээд тарашоо бшуу. Эдэ бүгэдэ баримтанууд уран зохёолшын бүтээлнүүдэй унгитайханаар, хүн зондо абтасатайгаар бэшэгдэһыень гэршэлнэ. Теэд ямар ушарһаа зохёолнуудынь олондо һайшаагданаб? Эндэ харюу үгэхын түлөө иимэ баримта дурдаһууб.

Норпол Очиров хадаа Буряадай зохёолшод сооһоо тон дүршэлтэй, тон бэлигтэй, тон хүндэ һуудалтай оршуулагша гээшэ. 1955 ондо тэрэ М.Степановай «Байгалай туужа» повестииень оршуулжа, олондо дурадхаһан юм. Харин хоёр жэл үнгэрөөд байхада, ородой агууехэ уран зохёолшо М.А.Шолоховойдо гэртэнь айлшалжа, «Шэнэ газар хахалагдаа» гэһэн романииень оршуулха зүбшөөлдэ хүртэһэн Норпол Очиров гайхамшагта зохёолыень шадамараар түрэлхи хэлэндээ оршуулжа, нютаг зондоо онсо бэлигээрээ шалгараа һэн.

Удаань В.Сергеевэй «Үүлэнэй саана һара», Иосиф Тугутовай «Анда нүхэд», И.Лазутинай «Хара хун шубуун» гэжэ романуудые буряадшалаа юм. Норпол Очиров Монгол ороной уран зохёолшодтай ехэтэ нүхэсэдэг, бүтээлнүүдыень халхаһаа ород хэлэндэ оршуулдаг байһан. Жэшээлхэдэ, Б.Нямаагай «Бидэ гурбан», Ж.Бимбаагай «Хайрагүй юртэмсэ» гэжэ романуудые ородто оршуулһан юм. Гадна тэрэ буряадайнгаа уран зохёолшодой бүтээлнүүдые оршуулжа, ород уншагшадта хүргэһэн габьяатай. Ардан Ангархаевай «Мүнхэ ногоон хасуури», Балдан Ябжановай «Зоной хэшэг», Владимир Сыреновэй «Эрхүү голой эрьедэ» гэжэ роман, туужанууд тэдэнэй тоодо оролсоно. Хоца Намсараевай 100 наһанай ойдо зорюулжа, тэрэнэй «Цыремпил» гэжэ повестиие Татьяна басагантаяа (тэрэнь СССР-эй Уран зохёолшодой холбооной гэшүүн, филологиин эрдэмүүдэй кандидат байһан) хамта оршуулжа, Москва хотын «Детская литература» хэблэлээр ном болгожо гаргуулаа һэн.

Гадна К.М.Черемисовэй зохёоһон 44 мянган үгэтэй буряад толиин эрдэмтэ заһагшань байһан. Хожомынь өөрөө профессор Лубсан Шагдаровтай хоёр боти «Ород-буряад» толи зохёожо дүүргэһэн. Һүүлээрнь «Чингис хагаану тобчиян» гэжэ Үбэр Монголдо гараһан эрдэм шэнжэлэлгын хоёр боти сэдэбтэ ном хуушан монголһоо ородто оршуулхадань, Баатар Тумуновтай сугтаа ехэ ажал ябуулжа, тусхай ном болгожо хэблүүлээ. Оршуулгын ажалай хажуугаар ород хэлэн дээрэ «Одиночество» гэжэ прозын ном хэблүүлээ, буряадаар арбаад пьесэнүүдые зохёогоо. Тэдэнь зүжэг болгогдожо, театрай тайзан дээрэ табигдаха байха гээд найдамаар.

Зохёолшынгоо хажуугаар аха нүхэрнай элдэб харюусалгатай тушаалнуудта ажаллаһан гээшэ ааб даа. СССР-эй эрдэмэй хүреэнэй хэлэ шудалалгын институдай эрдэмтэ мэргэжэлтэнээр, А.М.Горькиин нэрэмжэтэ Литературна институдай багшаар (оюутадайнь нэгэн Монголой Президент ябаһан Н.Энхбаяр) ажаллаһан юм. Гадна ВЛКСМ-эй ЦК-гай дэргэдэхи комсомолой дээдэ һургуулида, «Буряад үнэн» һониндо хүдэлһэн намтартай. 2000 онуудаар Норпол Очиров гэр бүлөөрөө нютагаа бусаад, Могойтодо, Загарайн аймагта анбунхан ажаһуугаа. Теэд хүнэй наһан мүнхэ бэшэ. Далан гурбанайнгаа намар табисуурта наһаяа дүүрэжэ, маанадаа үншэрөөгөө бэлэй. Гэбэшье дэлгэр арюун сэдьхэлтэй, хошон зугаатай, ульгам ухаагаар түгэс энэ хүнэй түхэл шарай буряад зоной байгаа сагта зохёолнууд соонь мүнхэ үлэхэ.

You have no rights to post comments