Гурбан ан

Эртэ урда сагта үнэгэн, хирээ, шоно гурбан нүхэсөөд, аха дүүнэр болобо ха. Нэгэ үдэр үнэгэниинь хоол бэдэржэ ябатараа, зангада орошобо. Тиихэдэнь үнэгэнэй зангада ороһые мэдээд, хирээ ниидэжэ ерэбэ.
- Зай, ахамни, ши бэрхэ байдалда ороод байнаш даа. Энээнһээ мултархын тула ши үхэһэн хэбэр үзүүлээд хэбтэхэш. Энэ хабхаанайшни эзэн ехэ мэргэн ангуушан байха. Тэрэ ангуушанай ерэхэдэнь, би дохёо үгэхэб. Дохёоемни дуулахадаа, бодоод гүйгөөрэй, - гэбэ ха хирээнь.
Тиигэжэ байтарнь, хабхаанай эзэн номо һаадагаа арадаа үргэлөөд ерэбэ. Тэрэ үхэһэн үнэгэ хараад, ехэ баярлажа, моринһоо буугаад, үнэгэнэй хүл хабхаанһаа гаргаба. Тиигээд тамхилхаяа һууба ха. Тиихэ хирэндэнь ангуушанай дээгүүр ниидэжэ ябаһан хирээ «дон-дон» гэжэ абяа гаргаба.
Тэрэ абяагаарнь үхөөшэ болоод хэбтэһэн үнэгэн һуга харайжа бодоод, шугы руу харайжа орошобо. Тэрэ ангуушан тамхяа хаяжа, номо һаадагаа дэлижэ, үнэгэнэй хойноһоо харбажархиба. Тэрэ һомониинь үнэгые тудангүй, шонын нюдэ руу ороод, шэхээрнь гарашаба. Шоно гангинаад, нэгэ хэды дэбхэрээд үхэшэбэ. Шоно үнэгэнэй хабхаанда ороходо, «амтатай мяхан гарахань, ахамни хабхаанда орожо үхэхэнь, тэрэнэйнгээ мяха эдихэб» гэжэ шэбшээд, нүүлын саана гэтэжэ хэбтэһэн байгаа.
Эдэ гурбан ангай ябадал дээрэһээ иимэ удхатай үгэ гараһан байна: «Нүгэлынь - нюдэндөө, шэбэлынь - шэхэндээ».

Тэнэг мэлхэй 

Хоёр галуун ба мэлхэй нэгэ нуур соо ажаһуудаг байгаа. Тиигэжэ байтарнь, нуурынь хаташаба. Хоёр галууниинь яажа мэлхэйгээ ондоо нуурта абаашаха гээшэбибди гэжэ бодобо. Удааншье бодонгүй һанажархиба ха. Нэгэ модо отолоод, мэлхэйгээ тэрэ модонойнгоо дундаһаа хазуулаад, өөһэдөө хоёр тээһээнь үргөөд ниидэбэ.
Аяар доро байһан хүнүүд тэдэниие хараад гайхалдана ха.
- Амитан аргатай гэжэ зүб лэ даа, эдэнэй хэниинь иигэжэ һанаа гээшэб, - гэжэ һүхирэлдэнэ.
Мэлхэй хүнүүдтэ магтуулхаяа ехээр хүсөөд, «би һанааб!» гэжэ хашхарба. Хашхархатайнь хамта аманиинь заараад, мэлхэй хээрын сагаан талада унажа, амяа табиһан юм ха.

Булжамуур һармагшан хоёр

Булжамуур һармагшан хоёр сугтаа нэгэ газарта зэргэлээд байдаг байба ха. Булжамуурынь гэртэй, һармагшаниинь гэргүй байгаа. Нэгэтэ һүни ехэ хүйтэн һалхитай бороо оробо.
Булжамуур гэртээ һанаа амар, дулаахан хонобо. Һармагшаниинь бээрэжэ, дааража хоноһон байба.
Үглөөдэрынь булжамуур һармагшандаа иигэжэ хэлэбэ:
- Ши намда орходоо хүсэтэй амитан аад, өөртөө гэр барижа түбхинэхэеэ яанабши? Тиигээ һаа, иигэжэ тулижа, дааража байхагүй байгааш.
Булжамуурай тиигэжэ хэлэхэдэ, һармагшаниинь уурлаад, тэрэнэйнгээ гэр эбдэжэ һандаажархёо һэн гэхэ.

Барас хулгана хоёр

Орьёл торгон шулуун байсатай хада хангил уулада нэгэ сагаан эреэн барас байдаг һэн ха. Нэгэтэ барас агнажа ябатараа, хабшуу жалгаар доошоо түргэн урдаһан горхоной эрьедэ согсойн һуугаад, урасхал түргэн уһа хаража һууба.
Энэ үедэ нэгэ хулгана горхоной эрьедэ бүмбэрэн гүйжэ ябатараа, ойлгомторгүй гэнтэ халтиран, уһа руу унашаба. Эрьедэ гаража шадангүй, урасхалда абтан урдаһаар, барасай урда ерэбэ. Барас үхэхэеэ ябаһан хулганые хайрлажа, алтан дэлхэй дээрэ амиды мэндэ ябаг даа гэжэ һанан, урда һабараараа уһа альгадажархиба. Уһанай сэсэрдэһэнтэй хамта эрье дээрэ гараһан хулгана ехэ баярлан, амияа абаруулһандаа, бараста ехын ехэ баяр хүргэбэ.
- Арбайлгажа арай ябаһан минии амин хайра бэеыем уһанай аюулһаа абаржа, алтан дэлхэй дээрэ амиды ябаха арга олгобот, һайнта даа. Хожом хойно хэрбэеэ танай аюулда дайралдабалтнай, али болохо арга оложо, танда туһалхаб даа,- гэжэ хулгана хэлэбэ.
- Эрхын зэргэ бэетэй аад, ахаһаа аман баатар үгэтэйлши. Иимэ ахир багахан аад, агуу хүсэтэй намда хайшан гэжэ туһа хэхэбши даа. Ами бэе мэндэ ябыш даа,- гээд, барас саашаа ябашаба.
Гурбан жэл үнгэрбэ. Саһата уулын сагаан эреэн барас тухай «ута шэхэтэһээ» дуулаһан ангуушад урьха табижархибад. Барас энэ урьхада ороод, мултарха гэжэ тэршэлэн гэхэдээ, бүри ехээр хүрмэлдэшэбэ. Энэ мэгдүү абяаень дуулаһан хулгана ерэбэ. Хулгана урьхыень анхаралтайгаар шэнжэлээд, хурса шүдөөрөө таһа мэрэжэрхибэ. Сүлөөдэ гараһан барас баярлажа, хулганада иигэжэ хэлээ гэхэ:
- Амииемни абарбаш. Үни хада би ахир заахан бэетэй аад, агуу хүсэтэй намда хайшан гэжэ туһа хүргэхэбши даа гэжэ дэмы хэлэһэн байгааб. Һайн һанаан гээшэ юунһээшье хүсэтэй байдаг байбал.

Тангагархан эшэгэн

Урдын урда сагта тангагархан эшэгэн байдаг һэн ха. Тэрэ эшэгэн табан эхэтэй байгаа. Табан эхэеэ хүхөөд, тангар-тангар харайгаад ябана. Эхэнүүдынь тангагархан эшэгэеэ хотондоо хаагаад, эдеэлхэеэ гаража ошодог байба. Нэгэ хэды болоод байхада, шоно хүрэжэ ерэбэ.
- Тангагархан эшэгэн, шамайе эдихэмни.
- Намайе бү эдиит даа, нэгэ эхыемни эдиит даа, - гэнэ.
- Эхэш ямар юм? - гэжэ шоно һурана.
- Шодогор һүүлтэй юм, шоро хоёр хутагатай юм, - гэбэ.
Эхыень олоод:
- Тангагархан эшэгэнэй эхэ та гүт? - гэжэ шоно һурана.
- Билби даа, - гэнэ тэрэнь.
- Тангагархан эшэгэнһээшни һурааб. Тэрэшни эхэмни шодогор һүүлтэй, шоро хоёр хутагатай гээ. Шамайе эдихэеэ ерээб, - гэнэ шоно.
- Эдихэ хадаа эдииш даа, хоёр шоро хутагаһаамни айгаагүй һаа, - гэбэ ха ямааниинь.
Тиихэдэнь шононь айгаад арилба. Шоно дахин тангагархан эшэгэндээ ошобо.
- Эхыешни олохоньшье олооб, теэд эдихэ аад, хоёр шоро хутагаһаань айгаад орхёоб. Тиимэл хадань шамайе эдихэеэ ерээб, - гэнэ ха шононь.
- Үшөө саанаа дүрбэн эхэтэйб, тэдэнэймни нэгыень эдиит даа. Хоёрдохи эхэмни һалхагар һахалтай, һарбагар эбэртэй, шодогор һүүлтэй юм, - гэнэ эшэгэн.
Шоно тэрэ ямаа олоод хэлэнэ:
- Тангагархан эшэгэнһээ һураад ерээб. Таниие эдиит даа гээ. Һалхагар һахалтай, һарбагар эбэртэй, шодогор һүүлтэй гэжэ эшэгэншни хэлээ һэн, - гэнэ шоно.
- Һарбагар эбэртэмни толгойгоо табииш даа, тиигээл һаа эдихэш, - гэжэ хоёрдохи эхэнь хэлэбэ.
Шоно һарбагар эбэртэнь толгойгоо табяад, тэһэ низа мүргүүлээд, гүйжэ арилба. Тиигээд дахин тангагархан эшэгэндээ ошобо.
- Мэхэлээшэндэ мэхэлүүлээд, гохолоошондо гохолуулаад, һарбагар эбэртэнь толгойгоо табяад, тэһэ низа мүргүүлээд ерэбэб. Мүнөө одоошье шамайе эдихэмни, - гэжэ шоно уур сухал болобо.
- Ай, үшөө гурбан эхэтэйб, нэгыень эдиит даа. Айхабтар ехэ һахалтай юм, алда болохо эбэртэй юм. Тэрэл эхыем эдиит даа, - гэбэ ха.
Тиигээд шоно тэрэ эхыень бэдэржэ олобо.
- Хоёр нюдөө табяад үгыт даа, тиигэбэл эдихэт, - гэжэ гурбадахи эхэнь хэлэнэ.
Хоёр нюдөө табяад үгэхэдэнь, ямаан шонын нюдэнһөө гал сахилса мүргэжэрхибэ ха. Шоно айгаад, ухаа мэдээгээ алдаад, гүйжэ арилшаба.
- Одоошье тангагархан эшэгые ошоод эдихэмни, - гээд, шоно ошоно.
- Намайе эдеэд, гүзээгээ садаха юм аалши? Үшөө хоёр эхэтэйб. Һаарал нюуртай, һалхагар һахалтай, мидагар эбэртэй юм, - гэбэ эшэгэн.
Иигэжэ хэлэхэдэнь, шоно бэдэржэ ошобо ха.
- Та тангагархан эшэгэнэй дүрбэдэхи эхэ гүт, таниие эдихэеэ ерээб, - гэнэ.
- Энэ мидагар эбэр руумни хүлөө хээд үзэгты, тиигээд эдихэт, - гээд, хоёр хүлөө хэхэдэнь, ямаан тэрэниие мухариса тэхэрисэ мүргэбэ.
- Одоошье мэхэлээшэндэ мэхэлүүлээб, гохолоошондо гохолуулааб, тангагархан эшэгэ эдихэмни, - гэһээр шоно ошобо ха.
- Табадахи эхыемни эдиит даа, - гэнэ тангагархан эшэгэн. - Һаарал ямаан һэн, һарагар эбэртэй юм һэн, һарагар эбэртэнь ооһор уяатай байха.
- Һарагар эбэрэймни ооһорто хүзүүгээ хээд үзэгты, - гэнэ ха табадахи эхэнь.
Хүзүүгээ хэхэдэнь, ямаан тэрэниие ооһортоо шэрээд гүйшэбэ. Тиигэжэ шоно шархяа хатаагаа һэн.
Тангагархан эшэгэн табан эхэтэеэ хамтаржа, шоные диилээд, амгалан тэнюун жаргажа һуугаа юм гэхэ.

 

You have no rights to post comments