Миссионернүүдэй һургуулида
Вандан Юмсунов (1823-1883), ондоо нэрэнь Генин Лубсан Цэдэн Доржи Тарбаев, буряад арадай үнгэрhэн сагай эгээл эрдэмтэй, оюун бэлигтэй, сэсэн ухаатай хүнүүдэй нэгэн байhан алдартай.

Ерээдүйн хори буряадай түүхэ бэшэгшэ, уран зохёолшо Ага нютагта түрэhэн намтартай. Хүбүүнэй балшар бага наhанда Юмсун Уннуев нэрэтэй эсэгэнь гэр бүлэеэ абаад, Хэжэнгын аймагай Доодо Худари нютаг зөөжэ ошоһон байна.

Хүбүүн 1828 ондо Худын голдо Англиин миссионернүүдэй һургуулида hуралсал гараhан. Тэрэ Сара ба Эдвард Сталлибрасс гэгшэдэй нээhэн hургуулида арифметикэ, геометри, тригонометри, алгебра, түүхэ, библи болон монгол, ород, лата, англи, түбэд хэлэнүүдые шудалхын хажуугаар ажахыда хүдэлмэринүүдые ябуулжа hурадаг байhан. Вандан Юмсунов эрхим hурагшадай дунда багшанарай туhалагшын зэргэдэ ябаhан юм.

Хориин Талын Дүүмэдэ

Һургуулияа түгэсхэhэнэй удаа Вандан Юмсунов Хориин Талын Дүүмэдэ бэшээ-шээр томилогдоһон байна. Тэндэ хүдэлжэ байхадаа, хүбүүн уран зохёол найруулжа эхилhэн юм. «Хориин арбан нэгэн эсэгын уг изагуурай туужаhаа» гадуур «Хаан тайжа Александр Александровичай Байгалай урда бэеын нютагуудые бараалхаhан тушаа», «1876 ондо хориин 11 эсэгын ахамад тайшаа Бадмын Сэдэбэй ба зүүн хуасай угай удамарша ба шүүлингэ Аюшын Сэрэн-Доржын хаанта гүрэнэй ниислэл хото Санкт-Петербург руу аяншалhан тушаа» зохёолнуудые бэшэһэн, тэрэ үеын элитэ эрдэмтэн А.М.Позднеевэй «Үргөөгэй хутагтанууд» гэhэн хүдэлмэри оршуулhан байна. Мүн лэ хори буряадуудай аман зохёолой «Эреэлдэй эзэн богдо хаан эрбэд соохор моритой» гэһэн туужа хуушан монголоор бэшэжэ абаад, мүнхэлhэн габьяатай.

Тэрэ үеын буряадай түүхэ бэшэгүүд монголой «Алтан тобшо» мэтэ зохёолнуудта адли шэнжэтэйгээр аад, буряадай Талын Дүүмэнүүдэй үнэн бодото дансанууд дээрэ онсолон найруулагдаhан. Дам саашаа, хэрэглэгдэhэн дансануудай он жэлнүүд, hара үдэрнүүд болон засаг зургаануудай захиралтын дугаарнууд табигдаhан.

Монголой ба Түбэдэй хаашуулһаа эхитэй

Вандан Юмсуновай «Хориин арба нэгэн эсэгын уг изагуурай туужын» нэгэдэхи бүлэг соо Монголой ба Түбэдэй хаашуу-лай уг гарбалай хоорондоо холбоотой тухай бэшэгдэhэн. Түбэдэй долоон үе хаашуулай hүүлшынхинь гүрэн дотороо хёморолдооной дай эхилhэн түүхэтэй. Тиихэдэнь Барга Баатар тайжа ноёной Алтай хаанай Бүртэ Шоно нэрэтэй бага хүбүүе абаад, Байгалай эрье хүрэтэр тэрьедэжэ ошоhон тушаа бэшэгдэнэ. Тэндэхи улад зон хаан изагууртай Бүртэ Шоные өөрынгөө зонхилогшоор hунгаhан байгаа. Тэрэнэй түшэмэл Барга Баатар Хори Мэргэн гэжэ хүбүүтэй болоод, тэрэнь саашадаа хори буряадай эхи табиhан хулинсагайнь Эсэгэ болоhон түүхэтэй.

Барга гэhэн үбгэ эсэгынгээ ба Хори нэрэтэй эсэгынгээ наhа барахада, хүбүүдынь Монгол руу нүүжэ ошоод, Yбэр Монголой 49 хушуунаар болон Халха Монголой хойто талын дэбисхэрнүүдээр нүүжэ ябаhан байна.

Саашадаа, 1162 ондо Бүртэ Шоноhоо 11-дэхи үедэ Тэмүүжэнэй – Чингис хаанай мүндэлжэ, тэрэ үеын бүхы «хүхэ монголнуудые» зонхилон нэгэдүүлhэн тушаа түүрээгдэнэ. «Хүхэ монголнуудай» тоодо хори буряадууд оролсодог байhан гэжэ туужа соо онсо тэмдэглэгдэнэ.

Туужын үргэлжэлэлдэ Чингис хаанай агууехэ дайшалхы замуудай зураглалнууд, Монголой бусад 16 агууехэ хаашуул болон 21 бага хаашуул тушаа, тэдэнэй эгээл багань болохо Лэгдэн хаанай хори буряад албатанайнгаа зарим хубиие Балжан басаганайнгаа энжэ болгожо үгэhэн тушаа түүрээгдэнэ.

Нэгэдэхи бүлэгэй түгэсхэлдэ зарим хори буряадуудай түрэл Үбэр Байгал руу зугадажа, Рос-сиин хаанай аршалалта доро амгалан тайбан түбхинэжэ, олошорон үдэжэ эхилhэн тухай бэшэгдэhэн.

Буддын шажанай дэлгэрэлгэ

Вандан Юмсуновай туужын 2-дохи бүлэгтэ монголой талаар буддын шажанай дэлгэрhэн тушаа хэлэгдэнэ. 1207 ондо Чингис хаан элшэн сайднараа Түбэдэй Сахьяа Гунга-Нимбу ламада үнэ сэнтэй бэлэгүүдтэйгээр эльгээжэ, Монгол уриhан түүхэтэй. Теэд тэрэнь: «Yшөө саг ерээдүй» - гээд, урилгыень харюугүй орхиhон гэдэг.

1247 ондо Yгэдэй хаанай хүбүүн Годан хаан элшэн сайднараа дахяад Сахьяа бандида урилгатайгаар эльгээhэн ха. Тэрэнь Соднам-Джамсо гэhэн Далай ламын: «Ерээдүйн сагта хойто зүгhөө харсага шубуунай түхэлтэй малгайтай, гахайн хоншоорто адли гуталтай хүнүүдэй гуйлтатай ерэхэдэнь, хамаг амитанай аша туhада буддын шажанай дэлгэрхэ саг ерэхэ», - гэжэ айладхаhые hанаад, тэрэ дары ошоhон түүхэтэй.

Тиигэжэ 1247 ондо Сахьяа бандида лама Монголдо заларжа, тэндэхи хаанда ба тайжа түшэмэлнүүдтэ Хеваджрын лүн үршөөhэн заяатай.

Саашадаа, Вандан Юмсуновай бэшэhээр, 1264 ондо Түбэдэй Пагба лама Чингис хаанай аша хүбүүн Хубилай хаанай багшань боложо залараад, лүндэ хүртөөhэн.

Туужын үргэлжэлэлдэ буддын шажанай Монголдо, удаань Буряад орондо дэлгэрhэн тушаа хэлэгдэнэ.

Хори буряадай алтан тугууд

Автор түүхын бэшэгэй гурбадахи бүлэгтэ хори буряадай бөө мүргэл тушаа бэшэhэн. Манай элинсэгүүдэй hүгэдэн шүтэдэг байhан табин табан баруунай ба дүшэн дүрбэн зүүнэй Тэнгэринэрые тахилгын заншалнууд дэлгэрэнгыгээр зураглан харуулагдана.

Удаадахи бүлэгтэ хори буряадай хүтэлбэриин засаг зургаанууд тушаа хэлэгдэнэ. Арбан нэгэн hалаануудай омог отог бүхэндэ шүүлингэнүүд, зайhанууд ба заһуулнууд зонхилжо, тэдэнэр булта «занги» гэhэн нэгэ ехэ ноёной мэдэл доро байдаг hэн ха.

Хори буряадай hүүлшын занги хадаа Шэлдэй занги байhан. Нэгэтэ тэрэнэй Монголой Хэрлэн голой эрьеэр нүүжэ ябатарынь, Росси ба Монгол хоёрой хоорондо хилэ табигдажа, занги хилын саана хаагдашаhан түүхэтэй.
Шэлдэй зангиин нютагаа бусаха аргагүй болоhон ушараар тэрэ сагhаа зангиин тушаал усадхагдаһан гэдэг.

Мүн лэ тус бүлэгтэ 1727 ондо ородой граф Рагузинскиин хилэ байгуулжа табиhан тушаа хэлэгдэнэ.
1745 ондо ахамад тайшаа Ринце Шодоевой шиидхэбэреэр, Анаа мүрэнэй эрьедэ хори буряадай түрүүшын засаг зургаанай гэр - Анаагай конторо баригдаhан түүхэтэй. Тэндэ ород ба буряад бэшээшэд hуужа, хуулита данса саарhануудые бэшэдэг болобо. Мүн лэ тэрэ таhагта Россиин Императорай, Сибириин губернаторай г.м. зарлигууд хадагалагдадаг болоо hэн ха.

1823 оной ревизиин зониие тоололгоор, эгээл олон тоотой харгана, хуасай ба хүбдүүд омогойхид байгаа гэжэ Вандан Юмсунов тобшолно.

Удангүй 1824 ондо I Александр императорай зарлигаар Анаагай конторо тараагдажа, орондонь Хориин Талын Дүүмэ байгуулагдаhан гэжэ хэлэгдэнэ.

1839 онhоо, хориин ахамад тайшаа Ринчиндоржи Дэмбиловэй үедэ, англиин миссионернүүд Буряад оронhоо гаража, нютагаа бусаhан түүхэтэй.

Туужын зургаадахи бүлэгтэ 1728 оной мартын 29-дэ гараһан II Пётр хаанай зарлигаар хори буряадуудта арбан нэгэн тугай үршөөгдэhэн тушаа зураглал анхарал татана. Алталмал хоргойгоор бүтээhэн, гурбалжан үзүүртэй ба оройдоо жадын түхэлтэй hүр жабхаланта тугууд Анаагай дасанда хадагалагдадаг hэн ха. Теэд 1811 ондо тус дасанда түймэрэй болоходо, алтан тугууд мүн лэ хайлажа дэгдэhэн.

1839 ондо Ага ба Онон мүрэнүүдэй эрьенүүдээр нүүжэ байһан хори буряадууд Нэршүүгэй тойрогой бүридэлдэ оруулагдажа, Агын Талын Дүүмын байгуулагдаhан тушаа Вандан Юмсунов бэшэнэ. Тиигэжэ Ага найман эсэгын буряадууд амяараа болоhон түүхэтэй.

You have no rights to post comments