Дугаржап Жапхандаев Дулдаргын аймагай Алхана нютагай Загдаша гэжэ газарта 1921 ондо түрэһэн намтартай. Хүлөө шоройдоһон тоонто газарынь аршаан булагтай Алхана уулын үбэртэ оршодог гоё байгаалитай газар мүн. Энэ газарhаа холо ойгуур мэдээжэ олон баатар хүбүүд гараhан. Уран зохёолшын эдир ба залуу наһаниинь хүндэ хүшэр гушаад онуудай хашалган хамалган соогуур үнгэрөө. Тэрэ түрэл колхоздоо ажал хэжэ ябаhанаа, 1939 ондо эрэ хүнэй уялгата албанда татагдаhан байна. Агууехэ Эсэгын дайнай эхилхэдэ, Эхэ ороноо хамгаалхаяа дайнда мордоhон юм. Yрхэтэ айлнуудай олон хүбүүд түрэл богоhоо алхажа, бусажа орохо хубигүй байгаа. Юрын буряад айл Жапхандаагайхи Дугаржап хүбүүгээ дайнай газарhаа ерэхыень угтан абажа, тэбэрин таалажа, ехэ хүхилдэhэн гэхэ.
«Дайсадаа дараабди, илалта асараабди», - гэжэ Дугаржап олон үгэ дуугарангүй, аба эжыдээ ажалдань хамhалсажа ороо hэн.
«Хүбүүмнай амиды мэндэл гэртээ бусаа хадаа болоо, - гэжэ аба эжынь бодожо, дайшалхы зам тухайнь ехэ юумэ hураагүй. Дугаржап дайнай газарта Алас Дурнын нэгэдэхи фронтдо дайлалдажа, баатаршалга харуулһан габьяатай. Япон миллитаристнуудай урдаһаа эрэлхэг зориг гаргажа, гүрэнэй сэрэгэй хүтэлбэриин зүгһөө магтаалда хүртэһэн. Гэртээ Улаан Одоной хоёр ордентой бусаа. Мүн «Япониие илаһанай түлөө» медаляар шагнагдаһан.
Дайнай һүүлээр Дугаржап Жапхандаев түрэл ажахыгаа һэргээхэ ажалда ябаа. Сүлөөгүй ажалай хажуугаар юумэ зохёохо, найруулха түрэлхиин бэлигээ улам мүлидэг байгаа. Үшөө ахалагша ангиин һурагша ябахадаа, Дугаржап Жапхандаевич толилолгонуудые бэшэжэ, «Агын үнэн» һониндо эльгээдэг һэн ха. Хожомынь ерээдүйн уран зохёолшо Агын редакцида хүдэлһэн намтартай. Эндэ мэдээжэ уран зохёолшо Жамьян Балданжабоной хүтэлбэрилдэг уран зохёолой нэгэдэлэй эдэбхитэй гэшүүн болоо. Редакцида хүдэлхэ үедэнь Ж.Балданжабон Д.Жапхандаевай зохёохы ажалай амта таниһан абьяас ульһыень таажа, зүбшэл заабаринуудаар дэмжээ. Уянгата шүлэгүүдэйнь, туужануудайнь хэлэн юрын уншагшадта тон ойлгосотой байдаг шуу.
Д.Жапхандаев.
«Абамнай наһан соогоо ехэ түбшэн даруу зантай байһан. Олон үгэгүй, столойнгоо саана һуугаад, зайн галай гэрэл доро юумэеэ бэшэжэл байха...», - гээд, Д.Жапхандаевай сэтгүүлшэн хүбүүн, ажалай ветеран Цыден Дугаржапов дурсана. Цыден Жапхандаевичай хэлэһээр, абань тойрогой мэдээжэ уран зохёолшодтой, поэдүүдтэй дүтөөр нүхэсэдэг байһан. Жамьян Балданжабон багшань ябаа. Цыдып Жамбаловтантай ехэ үелдэг байһан. Цыден хүбүүн абаяа дахажа, Цыдып Жамбаловайда айлшалха. Мүнөө һанахадань, хүүгэдынь баганууд, гэр соонь шууяатай, хүймөөтэй байгаа даа. Абань гэрэй эзэнтэй зохёохы ажал тухай хөөрэлдэхэ, заримдаа боосолдоодшье абаха. Ц.Жамбаловай наһанай нүхэр Норжомо эгэшэ Д.Жапхандаевые ехэ хүндэлдэг байгаа. Жапхандаевтан Ага тосхоной түб газарта гэртэй байха. Тиин үе-үе болоод холын айлшад, түрэлхид гэртэнь ерэхэ даа. Хүршэ зэргэлээд ажаһууһан Чимитдоржи Дагбаин, Михаил Жалсанов, Даши Санданов ба бусад зон орохо бшуу. Шэтын можын, Буряад ороной уран зохёолшод Ага суглаанда ерэхэдээ, Д.Жапхандаевтанайда айлшалжа ерэдэг һэн. Буряадай мэдээжэ уран зохёолшо Дондок Улзытуев Дугаржап Жапхандаевтай унаган нүхэд байһан. Тэрэ Ага ерэхэдээ, нүхэртөө заабол ородог һэн. Нүхэрэйнгөө урилгаар Дугаржап Жапхандаев Улаан-Үдэ нэгэтэ бэшэ айлшалһан юм. «Комсомолец За-байкалья» һониндо сурбалжалагшаар ажаллаһан. Мотоцикл унаад, хүдөө буусануудаар һайсал ябаһан юм.
Дугаржап Жапхандаев Алхана нютагайнгаа Бальжин Занданова басагантай айл бүлэ болоһон. Б.Занданова Дугаржап нүхэрөө уран зохёохы ажалдань дэмжэжэ, али бүхы сагта хажууһаань холодонгүй, хододоо үргэжэ, дүнгэжэ ябадаг байгаа. Тэрэ тойрогой энхэ элүүрые хамгаалгын һалбарида олон жэл хүдэлһэн. Дүшэн таба наһатайдаа хүндэ үбшэндэ дайрагдажа, сагһаа урид наһанһаа мордоһон. Жапхандаевтанай гэр бүлэ Цыден ба Бато хүбүүдые хүмүүжүүлһэн. Бато хүбүүн залуугаар алтан дэлхэйтэеэ хахасаһан. Цыден Дугаржапов хизаарай, тойрогой мэдээжэ сэтгүүлшэн юм. Агын телерадиокомпанида олон жэлдэ хүдэлжэ, мүнөө наһанайнгаа амаралтада гаранхай. Угаа дамжуулха дүрбэн үри хүүгэдые хүмүүжүүлһэн байха юм.
Дугаржап Жапхандаев түрэл тоонто Алхана нютагайнгаа газар, эхэ байгаа-лида зорюулжа, «Намтарайм эхин» туужа бэшэһэн байна. Тэрэ туужа соо гэр бүлынь бодото байдал үргэнөөр зураглагдана. Энэ туужа «Байгал» сэтгүүлдэ 1981 ондо хэблэгдээ һэн. Хожом һүүлдэ энэ туужые мэдээжэ уран зохёолшо Виктор Балдоржиев ород хэлэн дээрэ оршуулжа, «Алханай – шамбала моей души» гэжэ ном хэблүүлжэ гаргаһан байха юм. Тиихэдэ Дугаржап Жапхандаев япон дайнда ябаһан тушаагаа үшөө нэгэ туужа бэшээ һэн. Тэрэнииень В.Балдоржиев оршуулжа, «Между Алханаем и Ямото» гэжэ ном 2002 ондо хэблүүлһэн байна. Авторай олон бэшэлгэнүүд хэблэгдээдүй бшуу. Цыден хүбүүниинь абынгаа номуудые, гар бэшэлгэнүүдые, дэбтэр, фото-зурагуудые суглуулжа хэблүүлхэ түсэбтэй.
Бэлигтэй уран зохёолшо хүндэ үбшэндэ дайрагдажа, 1996 ондо алтан дэлхэйтэеэ хахасаһан байна. Тэрэнэй зохёолнуудаар багшанар, сурбалжалагшад, оюутад, һургуулиин һурагшад һонирхожо, хэшээлнүүдтээ хэрэглэжэ байдаг юм. Цыбен Жамцараногой нэрэмжэтэ хизаарай номой сангай ажалтад Дугаржап Жапхандаевай зуун жэлдэ зорюулжа, уран зохёолой ажаябуулгыень харуулһан номой үзэсхэлэн дэлгээхээр түсэблэнэ.
Эрдэни ЧИМИТДОРЖИЕВ.
