Этигэлэй Хамбын «Yлзытэ аршаан»
2005 оной июлиин 28-да мүнхэ заяатай Этигэлэй хамбын мүндэлhэн тоонтодо мүнхын нангин аршаантай булаг олдоhон түүхэтэй.
Тэрэ Ивалгын аймагай Оронго нютагhаа холо бэшэ зайда оршодог, тэндэ алдарта хамбын гэртэхинэй зуhалан байhан. Нангин газарые тодорхойлхын тула ламанар ехэ бисалгал үйлэдэhэн, тусхай уншалга бүтээһэн ушартай. Уданшьегүй зурхайн айладхаhан талмайда үрхын түхэлтэй нүхэн олдоод, доошонь малтахадань, урдын худаг олдоhон юм. Тэрэ хадаа Этигэлэй хамбын бүлын худаг байгаа гэжэ элирүүлэгдэhэн.
Тэрэ «Yлзытэ аршаан» гэжэ нэрлэгдэhэн булагай хажууда Энэдхэгэй Дхармасала хотын суута субаргын түхэлтэй субарга баригдажа, оршон тойрониие арюудхана.
Yшөө тэндэ 100 жэлэй саада тээ оршон тойронхи нютагуудай улад зоной Этигэлэй хамбада бэлэглэhэн hэеы гэр асарагдажа табигдаа юм. Мүнɵɵ тэрэ «Улаан-Yдэ-Хяагта» гэhэн харгын хажууда байрлаhан музейн комплекс руу улад зон таhалгаряагүй ябадаг.
«Yлзытэ аршаан» - алдарта хамбын үшɵɵ нэгэ гайхамшагта үзэгдэлнүүдэй нэгэн.
Худагые тойроhон нютагай дэбисхэрэй бүхы гол горходой, худагуудай уhанай бүридэлдэ үлүү ехэ фтор бии. Тэрэнь хүнэй бэедэ хорото нүлɵɵтэй. Харин тэдэнэй тэгэн дунда байрлаhан Этигэлэй хамбын худагай уhан үлүү фторой мүр сараагүй.
«Yлзытэ аршаан» дүтэлhэн хүнүүдые нарин мэдэрэлэй оршондо ойлгодог гэжэ тэмдэглэгдэнэ. Нэгэтэ hогтуу хүнүүдэй ерээд ошоhоной удаа худагай уhан шэргэжэ үгы болошоод байhан ушартай.
«Итигэловэй аршаан» саахарай диабет аргалхаhаа гадна хүнэй бэедэ шадал тэнхээ оруулжа, залуу болгодог, арhанай элдэб үбшэнгүүдые, яра шархануудые болон аллерги эрхимээр эдэгээхэ аргатай гэдэг. Мүн лэ элдэб аймшагтай хоротой ба хорогүй hэлхэн хабдарнуудай, зүрхэнэй hудалай системын г.м. эдэгэдэггүй үбшэнгүүдэй тус аршаанаар сарагдаhан тушаа олон тоото гэршэнүүд бии. Тиигээд хүндэ үбшэнгүүдhээ эдэгэhэн хүнүүд «Yлзытэ аршаанда» ехэ этигэл шүтөөнтэй боложо, үшөө олон жэлдэ аршаан уухые үргэлжэлүүлдэг гэжэ онсо тэмдэглэгдэнэ. Нангин аршаанаар арюудхагдаhан хүнэй бэе махабад, зүрхэ сэдьхэлынь шэдитэ уhа мартаха аргагүй болодог ха.
Хамба лама Итигэловэй шэнжэлэлгын институдай үүсхэлээр, Улаан-Yдын «Бурят-геомониторинг» гэhэн түбэй эрдэмтэд тус аршаанай бүридэл ба шанар шэнжэлжэ үзэhэн байна. Хүтэлбэрилэгшэнь – Буряадай элитэ гидрогеолог Андрей Афанасьев. Эрдэмэй шэнжэлэлгын дүнгүүдээр, Итигэловэй «Yлзытэ аршаан» айхабтар ехэ мүнгэнэй зүйлнүүдтэй гэжэ элирүүлэгдэhэн байна. Тэрэл ушараар заншалта эмнэлгын аргалдаггүй үбшэнгүүдые эдэгээдэг шэдитэй.
Гайхамшагта ушарнууд Россиин элитэ эрдэмтэн А.Хачатурянай hонирхол татажа, тэрэ шэнжэлэлгэнүүдые хэһэн байна. Тэрэнэйнь дүнгɵɵр, Этигэлэй хамбын худагай уhан ородоор «живая вода» гэдэг уhантай адли бүридэлтэй ба шэнжэтэй. Yни урдын сагhаа дэлхэйн бүхы арадуудай үхэл диилэдэг гээд шүтэдэг үльгэр домогто «амиды уhа» олохо ажал мүнɵɵнэй эрдэмтэд ябуулна.
Харин буддын шажанда «мүнхын аршаан» гээд шүтэг-дэдэг эди шэдитэ уhа манай Буряадай дэбисхэртэ хэтэ мүнхэ заяата Этигэлов хамба лама бэлэглээ ха юм!
«Арюун Булаг»
Улаан-Yдэhөө 20 модоной зайда, Доодо Ивалга ба Хубисхал гэжэ тосхонгуудhаа холо бэшэ, «Арюун Булаг» гэhэн аршаанта булаг бурьялдаг. Тус булагай түүхэ Агууехэ Эсэгын дайнай hүүлээр шэнээр нээгдэhэн Ивалгын дасанай түрүүшын шэрээтэ Дармаев Лубсан-Нима ламын нэрэтэй бүхэ холбоотой.
Баян-Улаан гэhэн нангин уулын хормойдо hэеы гэрнүүдээр тойруулагдаhан «Арюун Булаг» аршаанай буддын шажанай hүлдэтэ угалзануудаар шэмэглэгдэhэн худаг зогсодог. Тэрэ ехэ hонин түүхэтэй.
Баян-Улаан обоогой асари ехэ хүсэтэй эзэниинь Монголой хилэ хүрэтэр бүхы Буряадай дэбисхэрнүүдые аршалалта дороо абаhан. Гансал энэ обоо хамба лама Дамба Аюшеев өөрөө тахижа, уншалга бүтээлнүүдыень гүйсэдхэдэг заншалтай. Тиимэhээ тус обоо, ондоогоор, «Хамбын обоо» гээд нэрлэгдэдэг.
«Нангин хүсэтэй обоогой бооридо заабол эм домтой уhатай булаг бурьялдаг, - гэжэ хамба лама Д.Аюшеев хэлэдэг байгаа. - Баян-Улаанай хажууда мүн лэ аршаанта булаг олдохо».
Дүрбэн жэл үнгэрhэн хойно, нээрээшье, тиимэ аршаан олдожо, нютагай зон булаг дээрэ худаг табиhан түүхэтэй. Хажуудань бодхоогдоhон hэеы гэр соо ламанар Лусад тахилгын бүтээлнүүдые үнгэргэдэг.
«Арюун Булагай» аршаанда хүртэhэн хүнүүд мүн лэ нангин обоодо мүргэжэ, Ивалгын дасанай түрүүшын шэрээтэ Дармаев Лубсан-Нима ламын адиста хүртэдэг гэжэ онсо тэмдэглэгдэнэ.
Түнхэнэй Хэнгэргын хүүюурнүүд
«Тамын эзэн hогтуугаар
Танхатай арзаяа хүмэрюулээ –
Боориин хонхосог дүүрэшээд,
Булаг шэнгеэр бурьялаа…
Хото гүзээм забhаргүй
Хорзын hалхяар дүүрэшээд,
Уулагар аймхай нюдэдни
Улхархай соогоо эрьелдээ», - гээд Хэжэнгын уран шүлэгшэн Бато Базарон орьёлто Түнхэнэй хатуу арзадал адли гашуун эршэтэй аршаанууд тушаа бэшэhэн байна.
Түнхэн нютаг «Аршан» гэhэн амаралгын газараар суурхадаг. Тэндэхи 11-13 градус хүйтэнhөө эхилээд, 45 градус халуун хүрэтэр эршэтэй эм домто аршаанта булагууд хүнэй бэеын хоол шэнгээлгын, эндокринологиин, бодосуудай hэлгэлгын системын үбшэнгүүдые эрхимээр аргалдаг гэжэ эли. Тус аршаануудта бүхы Сибириин ба Россиин булангуудай ажаhуугшад ерэжэ амардаг ба бэеэ аргалдаг.
«Аршанай» ганса уhаниинь эмтэй домтой бэшэ, харин тойроод оршоhон газар, уhан, агаарынь - булта эди шэдитэ убдистай. Тэдэнэй дунда Хэнгэргын уhанай хүүюур онсо hуури эзэлдэг.
«Тортог, тооhондо дарагдаhан
Ами наhаяа
Торгон шэршүү аршаанаарнь
Арюудхажа hэргэлэйлби.
Толотон бууhан Хэнгэргын
Аянгын дуута хүүюур соо
Тогод шубуунай hодонуудай
Ялас гэхые үзэлэйлби», - гээд Дондок Улзытуев Түнхэнэй хүүюурэй соло уран hайханаар түүрээhэн байна.
«Аршан» курортhоо холо бэшэхэнэ Хэнгэргэ гол урдадаг. Тэрэнэй hабын оёорынь 2,6 миллиард жэлэй саадахи «архейскэ» гэдэг галабай үеын ягаабтар шара гантиг шулуунуудаар (мрамор) хушагдаhан. Yзэсхэлэнтэ мүрэн хэдэн эрьюулгэ – харьяа гарасануудтай ба хоёр хүүюуртэй гэжэ суурхадаг. Нэгэнэйнь үндэр - 6 м, нүгөөдынь – 5 м. Эдэ асари хүсэтэй уhанай урасхалнууд шулуун толгойн хярые тойрон ниилэжэ, абарга томо тогоон руу урдажа ороно.
Хүүюурэй урадхал 540 сая жэлэй саада тээ бүрилдэhэн тогтомол хээтэй занар шулуу (сланец) сүмэ сохижо буугаад, нариихан забhараар саашаа урдадаг.
Тус байгаалиин үзэсхэлэн бүгэдэ амарагшадай зүрхэ сэдьхэл хужарлуулан сэнгүүлдэг. Yшөө эрдэмтэдэй онсо тэмдэглэhээр, доошоо урдаhан хүүюурэй дүрсэнь ба шааяhан абяаниинь хүнэй нервын системын үбшэнгүүдые ямаршье эмүүдhээ hайнаар эдэгээхэ аргатай.
Хүрбэлигэй тулуурнууд
Баргажанай аймагай Хүрбэлигэй аршаанууд тушаа үни урдын сагhаа үльгэр домогууд түүрээгдэдэг. Гайхамшагта аршаан олон жэлдэ хэбтэриин байhан үбшэнтэдые бодхоохо шэдитэй гэжэ хэлэгдэдэг. Тэндэ модоной хажууда орхигдоhон олон тоото тулуурнууд ба таягууд – аршаанай шэдитэ хүсэнэй аниргүй гэршэнүүд.
Хүрбэлигэй аршаан 30 гаран элдэб янзын үбшэнгүүдые сараха аргатай гэжэ эрдэмтэд элирүүлhэн. Яhанай, үе мүсын, hудал шүрбэhэнэй, эхэнэрэй, арhанай, нервын, шуhанай эрьесын үбшэнгүүдые эдэгээдэг. Тиигээд мойhоной сэсэглэхэ үедэ Хүрбэлигэй аршаан ба шабарынь эгээл хүсэтэй байдаг гэжэ ажаглагдаhан.
