Буряад соогоо урдалхуу гэр бүлэдэ түрэжэ, эхэ эсэгынгээ нэрэ унагаангүй, энэ болотор абажа ябана. Эжынь, Ханда Лобсановна Намсараева, мүнөөнэй Буряад Республикын Сэлэнгын аймагһаа уг гарбалтай. Залуу наһанһаа өөрыгөө соёл урлалай ажалда сүм зорюулһан хүн. Буряадай хүгжэмтэ-драмын, хожомоо Буряадай гүрэнэй Ленинэй орденто оперо болон баледэй театрта дуушанаар амжалтатай ажаллаһан бэлигтэн мүн. Тэрэ 1936 ондо Буряад-Монголой АССР-эй делегациин бүридэлдэ оролсожо, Кремльдэ Зүблэлтэ ороноймнай гүрэн түрын хүтэлбэрилэгшэдтэй үнгэрһэн уулзал-гада хабаадалсаһан хоморой хүн болоно. Ханда Лобсановна зохёохы үндэр бэлигэйнгээ түлөө «Хүндэлэлэй тэмдэг» орденоор, ашаанай автомашинаар шагнагдаһан юм. Хожомоо Буряадай литература болон соёл урлалай нэгэдэхи Декадада амжалтатай хабаадажа, «Буряад-Монголой АССР-эй габьяата артист» гэһэн хүндэтэ нэрэ зэргэдэ хүртэһэн юм.

Зүгөөр Баатар хүбүүниинь, буряадай урдын ёһо заншалаар, эсэгэеэл гэхэ. Эсэгэнь хадаа олондо үнинэй мэдээжэ уран зохёолшо, гүрэнэй ба ниитэ ажаябуулагша Жамсо Тумунович Тумунов болоно. Тэрэ «Нойрһоо һэриһэн тала» гэжэ буряадай түрүүшын роман бэшэһэн, бүри хонгор залуу хорёод наһандаа Яруунада комсомолой айкомой таһагые даагшаар ажаллаха үедөө Москвада Н.К.Крупскаятай уулзажа, аймагтаа Пионернүүдэй байшан барюулха хэрэг бэелүүлһэн гээшэ. Мүн КПСС-эй ЦК-гай дэргэдэхи намай Дээдэ һургуули дүүргэһэнэй удаа искусствын талаар асуудал шиидхэхэ Министрнүүдэй зүблэлэй дэргэдэхи хүтэлбэриин даргаар (министрээр) ажаллаһан. Энэ үедэ Буряадай оперо болон баледэй театрай ордон барюулһан габьяатай. Жамсо Тумуновай бэелүүлһэн туһатай бусадшье хэрэгүүд олон ааб даа. Зүгөөр мүнөө иимэ гэр бүлэдэ түрэжэ үндыһэн Баатар хүбүүндэнь тэхэрие даа.

Баатар Жамсоевич Тумунов мүнөө жэлэй июль һарын 12-то тэбхэр 80 наһаяа гүйсэбэ. Эдлэһэн наһанайнгаа үндэрһөө үнгэрһэн замаа һанан дурсаха шалтаг тэрээндэ олон байха. Эдир наһаниинь Улаан-Үдэ хотодо Папанинай нэрэмжэтэ үйлсэдэ үнгэрһэн гээд ойлгодогбди. Түрэлхиин һүбэлгэн жорхой хүбүүн олон танилнуудтай, эдир нүхэдтэй байһан. Тэдээнэй дундаһаа Гена Балдано, Гена Васильев, Виля Баранников гэгшэдтэй илангаяа дүтэ байһан. Гена Балдано гээшэмнай Буряадай мэдээжэ драматург, ниитэ ажаябуулагша Намжил Балданогой хүбүүн. Гена Васильев - хожомоо Буряадтаа мэдээжэ болоһон уран барималша (скульптор), Россиин габьяата уран зурааша, Ородой уран зурагай академиин бодото гэшүүн (академик). Виля – Великтон Баранников – СССР-эй тамирай габьяата мастер, Олимпиин наадануудай мүнгэн медальда хүртэгшэ, Европын абарга. Баатар Жамсоевич эдэ хоёр нүхэдтэеэ амиды мэндэ ябахадань, Ага руу һайсал харгылжа, олониие хужарлуулһан юм ааб даа.

Эсэгынгээ Москвада намай Дээдэ һургуулида һураха үедэ Зүблэлтэ гүрэнэй суута олон уран зохёолшодые хараһан, тэдээнэй ажаябадалыень анхарһан байха. Александр Фадеев, Георгий Марков, Сергей Михалков гэхэ зэргын хүнүүдэй нэрэнүүдые дурдахадал, Баатар Тумуновай багадаа эдээнтэй харилсаха хэды аза талаантай байһаниинь элирнэ. Илангаяа Сергей Михалковой Андрон, Никита хүбүүдтэй хоорондоо дүтэ танил һэмди гээд Баатар Жамсоевич хөөрэдэг.

Нэгэтэ Никита Михалковһоо эдир Баатар: «Москва хараха дуратай гүш?» - гэжэ асууба.
- Дуратай, - гэхэдэнь, хоёр шэхэнһээнь үргөөд, өөрһөөнь таба дүү хүбүүнэй дурыень гутааһан лэ байгаа ха. Баатар Тумуновһаа бэшэ хэн буряад тиихэдэ Михалковуудаар танил байгаа һэн хаб – хомор ааб даа.

Иимэ һонин жэшээнүүд тэрэнэй ажабайдалда олон ушарһан ааб даа. Тэрэ һуралсалайнгаа хажуугаар эдир багаһаа бокс эрхилдэг байһан. Энэнь тэрээндэ заримдаа туһа, хаа-яа тушаашье болохо. Һүүлэйнь шалтагһаа боложо, Баатар Тумунов Жигмит абгындаа байгаад, Могойтодо дунда һургуули дүүргэһэн гээшэ. Энээн тухай хүн хомор лэ мэдэнэ ёһотой. Тэндэ һуража байхадаа, боксын секци эмхидхэһэн юм. Нэгэтэ Ага тосхоной эдиршүүлтэй шаасалдаагаар мүрысэхэдөө, тэдэниие шүүгээ һэмди гээд тэрэ омогорхон мүнөөшье хөөрэдэг.

Баатар Жамсоевич саашадаа ажабайдалай болдогтой солдогтой ута зам гаталаа. Буряадай багшанарай дээдэ һургуули түгэсхөө. Гэбэшье, энэ мэргэжэлээрээ хүдэлөөгүй гэхэдэ болохо. Илангаяа эсэгынгээ шүлһэ өөртөө ехээр шэнгээһэн тула «ябуулгаша» талань тэрээндэ тодорон гараа. Бүри залуугаар Даширабдан Батожабай, Даша-Нима Дугаров гэгшэдые дахажа, Агын хүдөө нютагуудай клуб, конторонуудай дотор, гадар тала гоёохо шэрэшэншье болоод ябаа. Энэ ажалаа Буряад Республикадашье үргэлжэлүүлһэн байха. Олзын хэрэг эрхилхэ талаар ахатанаймнай бэелүүлһэн хэрэгүүд үшөөшье олон ааб даа. Тон шухалануудынь гэхэдэ, Ага-Хангилда, Табтаанайда, Тугшанда тэрээнэй хабаадалгатайгаар барюулагдаһан музейн гурбан байшан гэрнүүд болоно. Эдэнь мүнөөшье Ага нютагайхидай соёлой талаар омогорхохо гуламтанууд байһаар зандаа. Дээрэ нэрлэгдэгшэ барилгануудые бүтээлгэдэ олон бэрхэшээлнүүд тохёолдоһон. Илангаяа тэрэ үеын дарганарай талаһаа анхархагүй ябадал ушарһан аабза. Тиихэдэнь Баатар Тумунов партиин ЦК-гай соёлой таһагые даагша Шауро гэгшэдэ СССР-эй Уран зохёолшодой холбооной нэгэдэхи секретарь, абынь урдын нүхэр Георгий Марковой туһаламжаар орожо, ушар байдалынь элирхэйлжэ үгэһэн байна. Энээнэй эсэстэ партиин Шэтын обкомой нэгэдэхи секретарь М.И.Матофоновһоо эхилээд, олохон дарганар аягүй байдалда орожо, алдуугаа хожомынь заһаһан аабза. Энээнэйнь гэршэ – эдэ нютагуудай музейнүүд баригдаад, мүнөөшье албаяа ёһо соонь дүүргэнэ гээшэ.

1986 ондо Жамсо Тумуновай түрэһөөр 70 жэлэй ойтой дашарамдуулагдан, Агын тойрогто Буряадай АССР-эй ба Шэтын можын уран зохёолшодой хабаадалгатай хэмжээ ябуулганууд 3 хоногой туршада болоо бэлэй. Уран зохёолшод гурбан бүлэг боложо хубаараад, Агын, Дулдаргын, Могойтын аймагуудта ехэ һонирхолтой уулзалгануудые үнгэргэһэн байна. Эсэстэнь Жамсо Тумуновай түрэһэн нютаг Табтаанайда булта уулзажа, уран зохёолой үдэшэ үнгэргэһэн, тэрэ хүнэй нэрэмжэтэ музей баярай оршондо нээгээ бэлэй. Эсэстэнь ехэ сайлаан эмхидхэгдээ. Зүгөөр архитай тэмсээнэй үе байһан тула стол дээрэ «хатуу харын» түһөөшье харагдаагүй. Иимэ ушарта буряадай нэрэтэ зохёолшод Гунгаа Чимитов, Цырен Галанов гэгшэдэй ёһын тэдыдэ сай һород гээд, хүндын столһоо бодожо, сонхын хажууда хэбэргүйнүүд зогсохыень би адаглаа бэлэйб.

Сайлалгашье түгэсэбэ. Холо ойрын айлшад автомашинадаа һуугаад, нютаг нютаг руугаа тарабад. Шэтын, Улаан-Үдын, мүн уран зохёолдо хабаатай Агын үсөөхэн зониие Баатар Тумунов өөрын зүгһөө уряа бэлэй. Түрэлэйнь болохо Владимир Борхондоевойдо ороходо, гоёор түхеэрэгдэһэн хүндын шэрээ, тон шухалань, столой хаан – сагаан толгойтой сэржэм элбэгээр табяатай, айлшадые угтажа байба. Энээниие харахадаа, Гунгаа Гомбоевич Цырен Раднаевич хоёроймнай шэг шарай гансата заһаршоо һэн даа.

Удаахан хүндэлүүлһэнэйнгээ удаа айлшад Шэтэ шэглээд, замдаа гараха болобо. Буряадай, Шэтын уран зохёолшодой автомашинанууд руу нэгэ-нэгэ ханза «хатуу харые» Баатар ахатан табижархиба. Эндэл илангаяа Цырен Раднаевичай үгэ хүүрынь үшөө түргэдэжэ, шэнгэхэн хоолойнь абяан таһалдахаа болишобо. Гунгаа Гомбоевич һоёо һахалаа үлэ мэдэг эмэрин һагад үгыень дэмжэнэ.

Эндэл би Баатар Тумуновай хэды һүбэлгэн, урдахиие урид тухайлаад байдагыень мэдэрээ бэлэйб. Гүрэн түрымнай бутаран һандарха ерээд онуудай үеэршье ахатан тэрээндэ үгтэһэн түрэлхиин тэнхээ тамираа алдангүй, ажабайдалай хүсэтэ долгиндо шэдүүлбэшье, хосоронгүй, эрьедэнь амиды мэндэ тамаржал гаралсаа. Аалидажа, ан бун болоһон хоёр мянгаад онуудай үеэр тэрэ түрэлхиин бэлигээ өөртөөшье, мүн олондошье зорюулха гэжэ шиидээ. Энэ хэрэгээ бэелүүлхэ түшэг тулгуури болохо Ага нютагтаа хандаһаниинь ушартай.

2003 ондол һэн ха. Тойрогой соёлой хорооной дарга Рыгзын Цыдендоржиевай албанай газарта (кабинедтэ) ороходомни, минии үнинэй танил, зохёолой талаар багшашье гээ һаа багша Цырен Галанов Баатар Тумунов хоёр һуужа байбад. Гол зорил-гонь гэхэдэ, Жамсо Тумуновай зохёолнуудые хэблүүлхэ тухай асуудал шиидхэхээ ерээд ябаа ха даа. Тойрогой Захиргаанай Толгойлогшо Баир Жамсуев энэ асуудалыень зүб тээшэнь шиидхээд, соёлой хорооной даргатай хойшодоо бэелүүлхэ түсэбүүдээ зүбшэжэ һуухадань, би дайралдаһан болоноб.

Баатар Тумунов гансал эсэ-гынгээ зохёол хэблүүлээд дүүрэхэ бэшэ, харин бусад зохёолшодой бүтээлнүүдые «нара» харуулха тухай бодолдо абтаба. Энээнииень Баир Баясхаланович Жамсуев түрүүтэй тойрогой Захиргаан шууд дэмжээ бэлэй. Тиигэжэл Баатар Тумунов «Гомбожаб Цыбиковэй ба Жамсо Тумуновай нэрэмжэтэ» хэблэлэй хизаарлагдаһан бүлгэм байгуулаа һэн. Агын Буряадай автономито тойрогой мүнгэн туһаламжаар энэ бүлгэм барандаа туһатай, хэдэн арбаад уран зохёолшодой хэды олон боти мүнхэ бүтээлнүүдые хэблүүлээ гээшэб! Заримыень уншагшадай һонорто һануулая: «Агын уран зохёолшод. XX зуун жэл» гэжэ 5 боти; «Ага нютагай 108 омогорхол» гэжэ дэбтэр; Норпол Очировай хуушан монголһоо ородто оршуулһан Үбэр Монголой эрдэмтэн, уран зохёолшо Сайшиялай «Чингис хагаануу тобчиян» - «Сказание о Чингисхане» гэжэ эрдэм-шэнжэлэлгын 2 боти сэдэбтэ ном; 10 ботиһоо бүридэһэн буряад романай дээжэ; «Самородки Забайкалья» зохёолнууд; тус тустаа 3 боти «Моё Забайкалье»; «Хангай талын зохёолнууд»; «Дайнда хабаадаһан Ага нютагай уран зохёолшод» гэжэ толилолгонууд болоно.

Гадна үхибүүдтэ зорюулжа, «Бурят-монгольские сказки и весёлые повести Д.Гармаа» гэжэ ном гаргуулһан. Тэрэнь 2009 ондо үхибүүдэй эрхим хэблэл гэжэ сэгнэгдээд, Буряад Республикын Засагай газарай дипломоор шагнагдаһан. «Чингисиада» гэжэ 3 боти ном хэблүүлжэ, энэл 2009 ондо лауреадай нэрэ зэргэдэ хүртэһэн. 2007 ондо «Эрхим редактор-проектын автор» гэгдээ. «Дайнда хабаадаһан Ага нютагай уран зохёолшод» гэжэ номынь буряад хэлэн дээрэ хэблэгдэһэн эрхим зохёол боложо шалгараа. Үбэр Байгалай уран зохёолшодой бүтээлнүүдые олоной дунда нэбтэрүүлһэнэй түлөө манай хизаарай Соёлой яаманай баярай бэшэгээр, Агын Буряадай автономито тойрогой Захиргаанай Хүндэлэлэй грамотаар Баатар Тумунов урмашуулагданхай.

Гадна тэрэ «Чингис хаанай түрэһөөр 800 жэл» гэжэ Монгол гүрэнэй медаляар, «Алтаргана-2006» нааданай дүнгөөр Агын Буряадай автономито тойрогой Хүндэлэлэй грамотаар шагнагдаһан гэжэ тэмдэглэе. Баатар Жамсоевич Тумуновнай иигэжэл арад зондоо туһатай зандаа 80 наһанайнгаа дабаан дээрэ даамай ехэ ашаа тээһэн гараба гээшэ. Гэр бүлынь байдал тайбан тэнюун. Хоёр хушуун үринэрынь, Бальжидмаа нүхэрынь бүлынгөө түрүүе дүнгэжэ, гурбан зөөлэнөөр хангажал ябанад.

Ямаршье сагта, ямаршье байдалда үндэр тушаал эзэлхын түлөө эрмэлзэжэ, сэдьхэл бодолоо тэрээгээр зобожо ябаагүй ахатамнай үнэндөө хэнһээшье дутуугүй хэрэг ажал бэелүүлэнхэй, наһанайнгаа ээлжээтэ шата гаталба гээшэ.

You have no rights to post comments