Тэрэ Согто-Хангилай Шэлын Харганаан гэжэ газарта түрэhэн. Ножын нуурhаа урагшаа ябахада, боролжын дундахи далан дээрэ холоhоо тоонтонь харагдаха. Саашаа малай бэлшэхээр үргэн тала нэмжыдэг. Тэндэ 1950 гаран онуудта гэртэхинэйнь бууса байhан ха.
Эхэ эсэгэнь наhаараа хонишод ябаа. Гэнинэй Гунгаа абань 1941 ондо Эсэгын дайнда мордожо, 1944 ондо Баруун фронтын хатуу байлдаанда ехээр шархатажа аргалуулаад, нютагаа бусажа, хониндо байтараа, 1964 оной хабар сүлөөгүй ажал хэжэ ябаhаар гэмтээд, залуушагаар наhа бараhан байна.
Далай хүбүүн хара багаhаа аба эжытэеэ суг хониндо байhан. Томохон болоод, hургуулиин шаби ябахадаа, амаралтын хаhада Сунрапова Должин эжыдээ, гэртээ ерэжэ, хамтын хони адуулдаг hааб даа. Малшадай хүүгэдэй ажал хүдэлмэридэ багаhаа ябажа, ажалай ехэ дүршэл олодог байhаниинь эли. Далай Гынинович нюдөө нээhэн сагhаа малай хажууда ябаhан гэхэдэ, алдуугүй. Тиимэhээ мал хайшан гээд ажаллахаб гэжэ эртүүр мэдэхэ болоо. Хэлэhэн үгэдөө, зориhондоо хүрэхэ сэнэгтэй, шамбай шадалтай, ажалша бэрхэ хүбүүн үндыhэн. Тэрэ үеын хүүгэдтэл адли «хүнэй урдаhаа абяа гарахагүй, үгыень дуулаха, зоной дунда hайнаар ябаха, ажал хэхэдээ, мүртэйгөөр хүдэлхэ» гэhэн аба эжын үгэ хадуун абаа бэлэй. Урданай зон иимэ hургаал хэлэжэ, хүүгэдээ хүмүүжүүлдэг байhан.
Далай Гынинович 47 жэлэй саа-на ХХII партсъездын нэрэмжэтэ колхозой «Толон» гэhэн комсомол-залуушуулай хонин ажалай бригадада хүдэлжэ эхилhээр, мүнөө болотороо хонин ажалда ябана. Малшанай ажал жэлэй дүрбэн сагта дууһадаггүй ха юм. Согто-Хангилай хонишод хониёо заабол морёор адуулдаг заншалтай. Далай Гунгаев үхибүүн наhанhаа мориндо дуратай, дүрэтэй байhан. Хамтын ажахын ахалагша хонишон болоходоо, забайкалиин нарин нооhото үүлтэрэй эрхим хонидые үдхэжэ, Цырендулма нүхэртэеэ хэмэл аргаар үрэжүүлгэ хээд, үүлтэр hайжаруулгын жэнтэй ажал бүтээhэнэй ашаар бууса дээрээ нарин нооhото үүлтэрэй хангилай түхэлэй шэнэ хонидые байгуулhан. Янгинама хүйтэн үбэл, шэмэрүүн hалхин, бороо соогуур хонидоо адуулаад, жэл бүри малаа hайнаар ондо оруулжа, эрхим дүнгүүдые туйлаhан.
Мүн эндэ тэрэнэй түшэг тулгуури болохо наhанай нүхэр Цырендулма Жаргаловагай аша туhа нилээд ехэ юм. Тэрэ хүдөө ажахын техникум дүүргэжэ, ветеринариин, зоотехнигэй мэргэжэлэй үндэhэн hуури мэдэхэ болоод, тэрэнээ зүбөөр хэрэглэжэ хүдэлhэн. Yнэн шударгы ажалай түлөө Хани барисаанай орденоор шагнагдаа, Далай нүхэрэйнгөө ажал ехээр сэгнэдэг юм.
Цырендулма Тангатовна иигэжэ хөөрөө hэн: «1977 ондо гэр бүлэ боложо, энэ хүндэ ажалда hэтэ суг ябанабди. Тиихэдээ ехэ найдамтай нүхэртэй байнаб гэжэ hанадагби. Юундэб гэхэдэ, нүхэрни анханhаа хүдөөдэ байха дуратай, hанаhан хэрэгээ бүтээхэ шангахан зорилготой, хэжэ байhан ажалаа hайнаар мэдэдэг, «энэ hайхан нютагтаа жаргалтай байдагби» гэжэ намда хэлэдэг шуу. Бүртэ Шоноhоо эхилээд, уг гарбалаа hайнаар мэдэжэ, үри хүүгэдтээ дамжуулхые оролдодог. Нүхэрни айлай 5 хүүгэдэй хоёрдохинь, аха дүүнэрынь дуулаха, зохёохы талаан бэлигтэй хүнүүд юм. Тэдэнэй дунда Далай нүхэр-hөөмни бэшэ малшан болоhон хүн байхагүй.
Бидэ хони малаа элдин талада, Ножын нуурай марсада ябуулдагбди. Мал марса дабhа эдихэдээ, тарган сэбэр болодог. Далай бүхы ажалай түлөө ехээр оролдожо, малнай үбэлжөөндэ hайнаар ородог. Шэнэ түхэлэй хонидые байгуулхадаа, горитойхон ажал хэгдэhэн. Агын тойрогнай Семипалатинскhаа ехэ эрдэмтэн, Социалис Ажалай Баатар В.Морозой бии болгоhон үүлтэртэ хонидой хүрэнгэ асар-hан. Мүн Агын плем-нэгэдэлhээ нэгэ хуса абаа hэмди. Тэндэhээ хүрэнгэ абаад, хэмэл аргаар хонидой үрэжүүлгэ хэжэ, 10 гаран жэлэй туршада үүлтэр hайжаруулгын ажал ябуулаабди. Академик Василий Мороз манай бууса ерэжэ, хонидыемнай хараад, хэhэн ажалыемнай сэгнэхэдээ, хүнэй хөөрэлдэхын аргагүй бүтүү, элhэн шоройтой hалхин соогуур 2 гарайнгаа эрхынүүдые дээшэнь үргэн, аргагүйгөөр хүхижэ, сэдьхэлээ хананги байгаа hэн. Нютагаймнай мэргэжэлтэд, хүтэлбэрилэгшэд ходо ябажа, ажалыемнай хаража сэгнэдэг байгаа. Хангилай түхэлэй хонид бэеэр хүдэр, нооhонойнь шанар бүри нарин болоо, мяха, нооhошье hайнаар үгэхэ мал юм. Тиимэ түхэлэй олон хуса хурьгадые түлжүүлhэн байнабди. Залуушуул хүдөө гаража, үнэн зүрхэнhөө ажал хээ hаа, ябажа ядахагүй…».
Цырендулма Тангатовна түл абалгын үедэ ехэнхи сагаа хониной дал соо үнгэргэжэ, тээгын дуу дуулажа, хурьгадые хүүгэд шэнгеэр абхуулан, сэбэрхэнээр түлжүүлжэ, тэдэниинь түргөөр томо болодог байhан. Һайнаар ажаллуулhан хонидынь хурьгаяа голожо байгаагүй. Тэдэнэр нэгэш хурьга алдангүй абаха шадалтай хонишод юм.
Залуу наhандаа Гунгаевтантай залуушуулай хонин бригадада суг хүдэлhэн, тус бүлгэмэй комсорг ябаhан Гончикбал Баиров иигэжэ дурсаа hэн: «Һургуулиин партын саанаhаа малда ерэhэн бидэ мориндо али талаhаань дүтэлхэб, яагаад эмээл тохохоб гэхэ мэтые мэдэхэгүй байгаабди. Тиихэдэмнай ажалда тон дүрэтэй үүримнай Далай Гунгаев «иигээд хэхэш» гэжэ эли тодоор харуулжа, заажа үгэдэг байгаа. Юрэдөө, Далай нүхэрнай анханай айха, тогтохые мэдэхэгүй, бүхы ажал хэжэ шадаха, шударгы шулуун абаритай хүн юм. Бэшээр яагаад Ажалай Баатар болохо hэм даа? Цырендулма нүхэрынь баhал тусгаар бэрхэ хүн, хониндо ябаха үедөө хүдөө ажахын мэргэжэлтэй боложо шадаа. Тиимэhээ хоёр бэрхэшүүл мал ажалаа номой ёhоор бүтээжэ, үндэр дүнгүүдые туйлаhан.
Манай бригада Хатан хушуунай зүүн тээ Булагта гэжэ газарта байгаа. Түрүүн дүршэлтэй бэрхэ заабарилагша (наставник) Лодон Шойдоков тон hайнаар хүтэлжэ, маанадые ажалай харгыда гаргаhан. Заабарилагшамнай «ши комиссар гээшэш» гэжэ «үндэр малгай» үмдэхүүлэн хүхеэжэ, намаар эмхидхэлэй ажал хүүлүүлхэ. Журам гээшэ шанга hэн. Хэн нэгэн хонидоо бэлшээриhээ эртэ асараа hаа, бюродүүлхэ байгаа. (Бюро – комсомол эмхиин хүтэлбэрилхэ гэшүүд). Ажалай график хээд, автомат шэнгеэр хүдэлжэ hураабди. Тиихэдээ хэлэшэгүй хүхюун дорюун ябаа бэлэйбди. Yглөө бүри 2400 толгой хони 3 тээшэнь ээлжэлүүлэн гаргажа, полинууд дээгүүр, холуур адуулхаш, ниилүүлжэ болохогүй. Намар тээшэ 3 отара хониднай бүмбэгэ шэнги моро монсогорнууд болоо hэн. Хабартаа Гунгаев Далай, Бабудоржиев Баиржаан, Дондоков Александр гэгшэднай адуун сооhоо дошхон моридые барижа, hанаа амар hургажархидаг hэн. Баиржаан нүхэрнай «МТЗ-80» трактораар колхозой тоогhоо обёос, ешмээн шэрээд лэ буулгажа байха. Иигэжэ комсомол-залуушуулай бригадада 6 хүбүүд, 4 басагад хүдэлөөбди. Бидэнэй дундаhаа Далай Цырендулма хоёрнай инаг дуранай ульhаар айл бүлэ болоод, ажалай баатарнууд болотороо, наhаараа суг ябажа, малаа хараhаар зандаа юм».
Добын оройдо хони малаа адуулжа ябаhан алдарта хонишонтой уулзахадамнай, үсөөн үгэтэй гэжэ мэдэхээр байба. Энэньшье зүб, юуб гэхэдэ үүрэй сагаан толонтой үрдилдэжэ ходо ябадаг талын малшан hаар талаар үгэ хэлэжэ байдаггүй hэн шуу даа. Далай Гынинович бидэндэ нүхэд янзаар хандажа, намтараа тон тодорхойгоор хөөрэжэ үгэбэ.
«Түрүүн залуушуулай хонин бригадада ябаад, 1974 ондо сэрэгэй албанда татагдаа бэлэйб. 1976 оной декабрьда нютагаа бусаа hэнби. 1977 оной хабар Согто-Хангил hууринай урда талада колхознай hубай мал суглуулаа. Тэндэ хүдэлжэ байтараа, 1982 ондо нэгэ гүүртэ хони даажа абаад, гэр бүлэтэеэ амяараа гаража, Yдэ Булаг гэжэ газарта хүдэлжэ эхилээ hэмди. Тэрэ гэhэн сагhаа hубай хони ажаллаад, 1986 оной намар Ута Хүндыдэ эхэ хонидые абаабди. Мүнөө байhан энэ газарнай Хара Намаата гэжэ хойто толгойн нэрээр нэршэhэн газар юм. Тиигээд наhанай амаралтада гаратараа, эхэ хониндо ябаалди даа. Түрэхэ хонин гээшэ үрэжүүлгэ хэхэ, сакманда манаха, түлынь тобиржуулха гэhэн ехэ ажалтайхан амитан. Хонидой түрэжэ дүүрэhэн хойно эмнеэ болодог hааб даа. Тиигээд хонидоо 3-4 бүлэг болгожо, ногоон дээрэ гаргадаг hэмди. Хонин бэлшээгүй hаа, hанаагаа амархагүй, адуулгын мал гээшэ. Хонидоо тобиржуулхын тула гоё ногоон дээрэ гаргажа, иишэ тиишэнь ябуулан, hайнаар адуулха хэрэгтэй. Анхан колхозой үбhэшэдэй 2-3 бригада бууса буусаар ябажа, үбhэ ногоо сабшадаг байгаа. Мүнөө малшад аренднэ хэлсээнэй ёhоор хүдэлдэг болоходоо, өөhэдөө үбhэ тэжээл бэлдэнэ. Урдань малда ябахадамнай, жэлэй дүнгүүдые гаргадаг hааб даа. Колхозойнгоо хонишодой дунда яhала 1-дэхи, 2-дохи hууринуудые эзэлдэг байгаабди. Телевизор, костюм, ажалай формо гэхэ мэтэ бэлэгүүдээр урмашуулдаг hэн. Мүнөө нютагаймнай олонхи малшад 60 хүрэжэ, наhатай болобол даа. Хүдөө ажахые hэргээгээгүй hаа, аргагүй саг болоо. Малшадта гэр байра бариха талаар туhаламжа үзүүлээ hаа, хүдөө гараха дуратай залуушуул байха гэжэ hананаб. Малшадай hанаа зобоодог салин хүлhэн, нооhоной сэн гэхэ мэтэ асуудалнуудые шиидхэхээр. Нооhон бүхы мүнгэн зөөри оруулдаг зүйл байгаа. Мүнөө хүдөө буусануудаар ябахада, 1960-1970-аад онуудта баригдаhан гэрнүүд, хониной хашаарнууд нилээд ехээр хуушараад байна.
Гэдэргээ эрьен харахада, олондо жэшээ болоhон бэрхэ бэрхэ наhатай хонишод байhан. Галсанов Галдан, Нордопов Абида, Гончиков Аяг (Боро ахай), Чимитов Пурбо ба бэшэн, барhад, гээгдэжэ үгыл даа. Тон наhатай малшан Борогшонов Пётр аха hая болотор хүдэлhэн, мүнөө наhанай амаралтада гараад байна», - гэжэ Ага нютагаа суурхуулха одо заяатай Ажалай Баатар, хурса хутагата худанса шарайд угай Далай Гунгаев сэнтэй hанамжануудтаяа хубаалдаhан байна.
Аба эжынгээ ажал хэрэг хүрьгэ басаганиинь саашань үргэлжэлүүлжэ байна. Гунгаевтанай бүлын Ага нютагайнгаа тала дайда хонин hүрэгөөр бүрхөөхэ хэрэгтэ сэгнэшэгүй хубитаяа оруулжа, гүрэн түрын зүгhөө ехэ шан хайрануудта хүртэhэниинь бүхы нютагайхидаймнай омогорхол, баяр болоо бшуу.
