Агын номой санда дэлхэйдэ мэдээжэ эрдэмтэн Цыбен Жамцараногой алдар нэрэ 1993 ондо олгогдоһон түүхэтэй. Тиихэдэл буряад зонойнгоо аша туһада хизаар ороноо шэнжэлэлгын ба үндэһэн литературын шэнэ таһаг нээгдэһэн гээшэ.
Энэ таһагай гол зорилгонууд гэхэдэ, хизаар ороноо шэнжэлэлгэ тухай номуудые ба дансануудые бүридхэн хадагалалга; номой сангай каталогуудые эмхидхэлгэ; уншагшадай эрилтэ хүсэд хангаха, асуудалнуудтань харюу үгэхэ; олониитэдэ зорюулһан номуудые уншагшадта һайнаар дурадхажа, мэдээсэл хүргэжэ байха гэхэ мэтэ үдэр бүриин ажалнай болонол даа. Энээниие бэелүүлхын түлөө тусхай түсэбэй ёһоор хүдэлдэгбди, таһагтамнай дүршэлтэй мэргэжэлтэд ажалладаг.
Мүнөөдэрэй байдалаар, манай таһагай номой жаса 6472 номһоо бүридэнэ, энээнэй тоодо 1680 ном буряад хэлэн дээрэ байна. Ямар сэдэбүүдээр гэхэ болоо һаа, байгаалиин шэнжэлэл ба баялиг тухай, урданай ба мүнөөнэй түүхэ, эмшэд ба үбшэ аргалха эрдэм ухаан, тамир ба нааданууд, уран һайханай бүтээлнүүд, Забайкалиин хизаарай ба Агын тойрогой уран зохёолшодой гүнзэгы удхатай элдэб жанрай зохёолнууд гэхэ мэтэ бии. Һүүлэй жэлнүүдтэ ном бүридхэлгэ хэсүүшэг боложол байна. Үни сагһаа хойшо Агын номой сангай ажалтад Буряад Республикын үндэһэн номой сангайхидтай нягта харилсаа холбоо тогтооһон. Нэн түрүүн, тэдэ буряад номуудые хэблэн гаргадаг ажаябуулгын туршалгатай, дүй дүршэлтэй дүтөөр танилсажа, шэнжэлжэ эхилһэн, гадна үндэһэн номой хэблэлэй талаар хамтын концепци бэлдэжэ гаргаһан байна. Шэнэ номуудые бүридхэлгэ яажа хэгдэнэб гэхэдэ, заншалта болоһон номой дугуйлан (салон), яармаг Улаан-Үдэ хотодо жэл бүхэндэ үнгэргэгдэдэг болоһон юм. Номой дугуйлан эмхидхэлгэ хадаа номдо дуратай хүнүүдтэ болон мэргэжэлтэдтэ номой һалбариин шэнэ шэглэлнүүдтэй танилсаха арга олгодог, номой дэлгүүр үргэдхэлгэдэ болон хизаар ороноо шэнжэлэлгын литературын хүгжэлтэдэ туһалдаг. Жэлһээ жэлдэ дугуйланда хабаадагшад айлшадтаа шэнэ юумэ дурадхаад лэ байдаг. Тиигээд эндэ гараһан шэнэ хэблэлнүүдһээ манай номой сан жасаяа бүридхэнэбди. Тэрэнэй хажуугаар шэнэ ном гаргаһан уран зохёолшод уялгата экземпляраа библиотекэдэ үгэдэг гээшэ ааб даа. Һайн сагай үедэ ном бэшээд, хэблэлдэ үгөөд лэ, уран зохёолшын ажал дүүрэдэг байгаа бшуу. Харин мүнөө ном бэшээд, өөрынгөө мүнгөөр хэблээд, тэрэнээ худалдажа ядаха саг ерэнхэй. Залуу уран зохёолшод бүтээлнүүдээ ном болгожо гаргахаяа һанаашье һаа, мүнгэн зөөриин орёо асуудалай гарахада орхижорхино ха юм.
Буряад уран зохёолой эхи табиһан уран зохёолшодой яһала олон номууд манай хизаар ороноо шэнжэлэлгын таһагта бии юм: олон уншагшадта мэдээжэ болоһон, буряад совет литературын үндэһэ һуури табиһан уран зохёолшо Хоца Намсараевай шэлэгдэмэл, прозын, драмын зохёолнууд табан боти соо хэблэгдэһэн бии юм; Даширабдан Батожабайн “Төөригдэһэн хуби заяан”, “Сэсэн Сэнгэ”, “Булхай булуугаараа гараба”, “Мархайн хөөрөөн”, ”Шэлэгдэмэл зохёолнууд”; Жамьян Балданжабоной “Алханын нюусанууд” 1955 ондо хэблэгдэһэн, “Паровоз хуугайлна” 1960 ондо Буряадай номой хэблэлдэ гараһан; «Абай Гэсэр Богдо хаан»: Буряадай морин үльгэр; түрүүшын буряад романист, уран зохёолшо Жамсо Тумуновай шэлэгдэмэл зохёолнууд - “Нойрһоо һэриһэн тала”, “Алтан бороо”, “Талын бүргэд”, “Офицерэй дэбтэр”, шүлэгүүд, поэмэнүүд, пьесэнүүд гурбан боти соо бүридхөөтэй юм. Манай таһагта элдэб наһанай уншагшад ябадаг: наһатайшуул, бага наһанай, дунда наһанай үхибүүд, оюутад. Һүүлэй жэлнүүдтэ арад түмэнэй һайндэр – Сагаалганда, Буряад хэлэнэй һарын хэмжээнэй элдэб олон нааданууд, мүрысөөнүүд һургуулинуудта, хүүгэдэй сэсэрлигүүдтэ үнгэргэгдэнэ. Тиихэдэнь олон уншагшад манай таһаг ерэжэ, буряад уран зохёолшодой шүлэгүүд, онтохонуудые, таабаринуудые, дуунуудые һурагшалдаг. Манай таһагта “Агын үнэн” газетын 1967 онһоо1988 он болотор гараһан дугаарнууд бии, ажалдамнай ехэ туһа хүргэдэг «Буряад үнэн», «Толон» хэблэл һонинуудые наринаар хадагалдагбди. Эдэ газетэнүүдэй толилолгонууд бүри һонирхолтой болоо гэхэдэ, алдуу эндүү болохогүй.
Дэлгэрэнгыгээр 47-дохи дугаарта.
