Цырендоржо аха Зүдхэлиин эхин шатын hургуулида 2 жэл hуража, 1926 ондо дүүргэhэн намтартай. 1935-1937 онуудта Буряад морин сэрэгтэ алба хаагаад, гэртээ ерэхэдээ, колхоздоо модошо дарханаар хүдэлөө, Зүүн Үлзытэдэ малшан ябаа.

 

Ц.Батомункуев.

 

Удангүй Агууехэ Эсэгын дайнай эхилхэдэ, 1941 оной июлиин 18-да Цырендоржо Батомункуев баруун фронт руу татагдаа. 1941-1942 онуудта, дайнай эхиндэ морин сэрэгшэд горитойхон хүсэн байһан гэжэ эли. Цырендоржо Батомункуев хархис муухай дайсадтай дайлалдан, Эсэгэ ороноо хамгаалжа ябаhаар шархатаад, 1944 оной апрелиин 23-да баряанда абтажа, Бухенвальдын лагерьта хаагдаа бшуу. Тиихэдэ Дарима Доржиева нүхэрынь военкомадhаа «нүхэртнай hураггүйгөөр үгы болоо, дайнай дүүрэтэр, үхэhэн зоной тоодо ябаха» гэжэ мэдээсэл абаhан байна. Һүүлдэнь Цырендоржо Батомункуев Бухенвальдын концлагерь тухай дурсан хэлэhэн байдаг: «Заха хизаарынь харагдахагүй минэтэй хээрэ газар дээгүүр маанадые намнадаг hэн. Бидэ нэгэ сэрэгшэнтэй бэшэнhээ үлэшөөд ябаабди. Тэрэ сэрэгшэн даб гээд урагшаа алхахадаа, минэ гэшхэжэ тэһэрээд, бэень хэдэн газар таhаржа hалаа hэн...».

1944 оной январь hараhаа эхилээд, үдэр бүхэндэ 4 мянган хүниие фашистнууд лагерь асардаг байгаа. 12 барак байха. Барак бүхэндэнь 750 хүн байгаа. Үдэр бүхэндэ 50-100 хүн наhа барадаг байhан. Хажуудахиингаа наhа барашахада, хубсаhыень тэрэ дары хубаалдан абаха. Зүhэм хилээмэнэй түлөө бэе бэеынгээ наhа хороохошье саг болодог һэн ха. Карл Кох - Бухенвальдын лагериин дарга, hамганиинь - Ильза Кох, нүхэртөө орходоо шэрүүн эхэнэр байһан шуу. Ильзэhээ узнигууд бүришье айжа hүрдэдэг байhан, юуб гэхэдэ тэрэ өөрынгөө дуран соо узнигууд дээрэ элдэб аймшагтай тамалалнуудые hанажа, хүниие зобоодог байhан гэргэн. Тэрэ эхэнэр хүнэй бэе дээрэ зураг хараа hаа, зурагтай арhыень хуулажа абхуулаад, тэрэнээ бэшэ нацистнуудта харуулжа, hайрхажа ябадаг байhан. Үбшэндэ нэрбэгдэhэн, гэдэhээ үлдэhэн узнигууд элдэб сэрэгэй завод болон үйлэдбэриин фабрикануудта ажал хэдэг, тэрэ тоодо «Фау» гэжэ ракетэнүүдые хэдэг байhан. Тэндэ бүришье олон узнигууд наhа бараhан юм.

Нэгэтэ лагерь немец бароной түлѳѳлэгшэ ерээд, дарханда бэрхэ Цырендоржо Батомункуевые ба үшөө нэгэ узнигые овчарка үүлтэрэй нохойнуудаар андалдаhан ха. Тиигэжэ тэдэ столярна мастерской соо «Фау» ракетэнүүдэй хайрсагуудые дархалдаг болоо. Хажуугаарнь туалет арилгадаг, муугаар эдеэлдэг, 10 үдэрэй нэгэ дахин банида орожо, бэеэ угаадаг байгаа. Немецүүдэй hамгад ерэжэ, гэртээ элдэб эд дархалуулха, тиигэжэ үшөө нэгэ табаг бурдугта хүртэдэг hэн ха.

Тэрэ тамын газарта байхадаа, Доодо Ивалгын Шойнзон Шараповтай танилсажа, наhанайнгаа дүүрэтэр нүхэсэжэ ябаhан гээшэ. Эдэ хоёр түрмын решётко тайража, Бухенвальдын концлагерьhаа тэрьедэхэ арга боломжонуудые бэдэрдэг байhан… 2013 ондо infpol.ru сайтда хэблэгдэһэн «История бурятского красноармейца, совершившего побег из Бухенвальда» гэhэн статья соо Шойнзон Шараповай Севастополиин моряк Павел Еременкотой Бухенвальдын лагерьhаа тэрьедэhэн тухай бэшэгдэһэн. Цырендоржо Батомункуев тэдэнтэй суг тэрьедэхэ аад, ямар бэ даа шалтагаанаар нүхэдтэеэ гаража шадаагүй юм. Тэрьедэhэн нүхэдынь лагерьhаа холо ошоогүй, дүтын ой руу гүйлдөөгүй, харуулшадhаа хоргодожо, ами наһаяа абарһан. Нүхэдтөө Цырендоржо Батомункуев шадаха зэргээрээ туhалдаг байгаа, үдэрэйнгөө нормо хоол тэдээндэ һэмээхэн орхидог, өөрөө гэдэhээ үлдэбэшье, нүхэдөө тиигэжэ абарһан тухайнь энэ статья соо тодорхойгоор бэшээтэй.  Һүүлдэнь, дайнай дүүрэхэдэ, Шойнзон Цырендоржо хоёр уулзаһан, тэрэ уулзалга тухайнь «Буряад Үнэн» газетэдэ хэблэгдэhэн байха юм.    

Концлагерьта һуугшадые нэгэ нэгээр мүшхэһэн, мүрдэһэн байна. Цырендоржо аха Бухенвальдын лагерьта нэгэ жэл байhан, амиды амитанай байхын аргагүй тамаһаа гарабашье, хүн нэрэеэ алдаагүй, шадал соогоо зондо туhалжа ябаа. 

Цырендоржо Батомункуев Бухенвальдын hүүлээр совет армиин сэрэгшын хангалтада оруулагдажа, Прага хото сүлөөлэлсэhэн байна. Хожо-мынь иигэжэ хөөрэһэн: «...маанадые гүрэмэл торхо соо яблока, помидортой, бүтылхэ соо hүтэй болон пирожогуудтай юрын арад зон угтаа бэлэй...». 1945 оной октябриин 26-да сэрэгэй албанhаа табигдажа, гэртээ ерээ. Хожомынь Дугар Батомункуев дүүнь ахатаяа яажа уулзаһан тухайгаа иигэ-жэ хөөрэһэн байдаг: «Дайнай дүүрэхэ сагта үбшэн, хүсэ шадалгүй болоhон Тарбын Батаа абамни газаашаа гараад, холые хаража hуудаг hэн. Тиихэдээ ямар бодол-нууд толгойдонь ородог hэн хаб? Дайнhаа гэртээ бусахадань, ахайгаа би таняагүйб. Ахаймни бишыхан, хүнгэн, уршалаа ехэтэй болошоhон байгаа бэлэй...».

Цырендоржо аха гэртээ бусажа, модоор дарха хэдэг байhан. Нүхэрынь Дарима Доржиева ходол хажуудань тулга түшэлгэнь боложо ябаhан. Тиигэжэ 5 хүбүүдтэй болоhон юм. Эдэ хүбүүдынь абынгаа нэрэ нэрлүүлжэ, үргэжэ ябадаг даа. Цырендоржо ахын дархалhан ханза, тармуур, аса, эшэ, барюул гэхэ мэтэ ажахын хэрэгсэлнүүд мүнөөшье болотор байдаг гээшэ. 1991 ондо Цырендоржо Батомункуев энэ наhантаяа хахасаhан байна.

Агууехэ Эсэгын дайнай дүүрэhээр 76 жэл болохонь, энэ ехэ шуhата, шэрүүн дайнда ямаршье олон хүн хосорhон бэ даа! Дайнай хойшолонгууд дээрэ мүнөөшье болотор ажал ябуулагдажал байдаг. Маанадта мэдэгдээгүй баатаршалгын үхэлөөр унаһан үшөө олон сэрэгшэдэй хуби заяан элирээдүй. Геройнууд… Таанадаа бидэ мартахагүйбди!

Цырендоржо Батомункуев ба Шойнзон Шарапов хоёр ябаhан газарнууд тухайгаа хөөрэдэг, хэлсэдэггүй байhан. Ябаhан, үзэhэн, мэдэрhэн юумэеэ бэшэнhээ нюудаг саг байгаа. Дулдаргын 2-дохи дунда hургуулиин багша Дарима Батуева «Юные исследователи Забайкалья-2015» гэhэн аймагай эрдэмэй-практическа конференцидэ «Помнить - тяжело, забыть – страшно» гэhэн гаршаг доро Цырендоржо Батомункуев тухай шэнжэлэлгын ажал дурадхаһан байна. Энэ ажал дээрэнь үндэһэлжэ болон inpol.ru сайтһаа һабагшалан, мүнөө Цырендоржо Батомункуев тухай бэшэгдэбэ.

Буряад хоёр хүбүүдэй хуби заяанда хүнэй ухаанда үзэгдөө, hанагдаагүй аймшагтай юумэн тудаа бшуу, тэрэниие гаталан гаража, совет сэрэгшын нэрэ хүндэ алдаагүй, гэртээ амиды мэндэ бусаhандаа тэдэ – геройнууд.

 

Зүдхэлиин ветеранууд. Ц.Батомункуев 2-дохи рядта баруун гарһаа 1-дэхи. 1990 он.

 

Валентина ЦЫРЕНЖАПОВА.

Гэр бүлын архивай фото-зурагууд.

You have no rights to post comments