Амитад уярдаг
Оршолонгой нюусанууд орёо даа. Ганса хүнүүд бэшэ, харин заримдаа амитадшье – эмэ хонид, үнеэд, ямаад, гүүнүүд ба энгин тэмээнүүд һая түрэһэн түлѳѳ голоод, гэнтэ тэдээнһээ арсадаг. Байгаалиин жама ёһодо урбаһан ушарнуудай шалтагаануудынь мэдэгдээгүй. Адагуусанай хэлэн ойлгогдохо бэшэ.
Харин дуу хүгжэмэй аялгануудые амитад нарин мэдэрэлээрээ ойлгон уярдаг гэжэ манай элинсэгүүд урдын сагһаа мэдэдэг байһан. Тиимэһээ тусхай шэбшэлгын үгэнүүдые уянгата дуунай аялгаар гүйсэдхэжэ, һая түрэһэн эхэ амитаниие уяраажа, түлыень абхуулдаг гуримтай байһан гэжэ эли. Али гэбэл, тиимэ аргаар эхэеэ үхүүлжэ үншэрһэн нарай амитаниие ондоо эхэтэй болгодог байгаа.
Хониной түлѳѳ голоходо – «тээгэ», үнеэнэй – «оог», ямаанай – «шууга», гүүнэй – «хури» гэһэн үгэнүүдээр аргададаг байгаа. Эдэ табан хушуун малай ёһото үлгын дуунай үгүүлэлнүүд болоно ха юм! Энгин тэмээнэй хажууда тусхай бүтээл үйлэдэдэг байһан түүхэтэй.
Нулимсаа гоожуулдаг
Буряадай хүндэтэ багша Лодон Линховоин ном соогоо ботогоёо голоһон тэмээнэй хажууда үйлэдэгдэдэг байһан бүтээл тушаа иигэжэ бэшэнэ:
- Хониной гуяын мяхаар хооһон шэрэм тогооной ханануудаар сохижо, тусхай абяа гаргадаг гуримтай. Али гэбэл, хонхо хүреэлэн тойруулжа, модохоноор ябуулжа аялгатуулдаг байһан. Иимэ абяануудһаа энгин тэмээн сорхирсо уйлаһан мэтэ абяануудые удаанаар татажа эхилдэг. Саашадаа нюдэн-һѳѳ томонууд нулимсануудые гоожуулан, ботогоёо үнэрдэжэ, долёогоод, хүхэеэ хүхүүлжэ эхилдэг.
Мүн лэ түлѳѳ голоһон энгин тэмээнэй хажууда морин хуураар наадахада туһалдаг. Yшѳѳ томо нохой ботогондонь дүтэлүүлхэдэ, мүнѳѳ һая голоод арсажа байһан ботогоёо эрэлхэгээр аршалжа, нохойе үлдэдэг. Тиигээд энэрхыгээр үриеэ эрхэлүүлжэ абадаг.
«Тээгэлдэг»
Эгээл ехээр дэлгэрэнхэй ба олондо мэдээжэ – «хони тээ-гэлхын» бүтээл. Хонид бусад амитад сооһоо эгээл олоороо хурьгадһаа арсадаг ба түрэлгын үедэ олоороо үхэдэг ушартай. «Тээгэ – тээгэ!» - гэһэн үгэ-тэй уянгата дуунһаа хонидой сэдьхэл шэмшэржэ, тэдэнэр ѳѳрынгѳѳшье, ондоо эхын үншэншье хурьгадта энхэржэ эхилдэг.
Зарима ушарнуудта голуулһан хурьганда нохой дүтэлүүлдэг байгаа. Тиихэдэнь эхэ хонин тэрэ дары хурьгаяа аршалха һэдэлгэ хэжэ, мээхэйгээр хооллуулжа эхилдэг гэдэг.
Хони тээгэлхын үедэ:
Хадын саһан хайлахал даа, тээгэ, тээгэ,
Хахинаг һайрам урдахал даа, тээгэ, тээгэ,
Хайлгана шубуун ерэхэл даа, тээгэ, тээгэ,
Хабарай хагсуу һалхинда
Хажуудашни юун шэни хэбтэхэб даа, тээгэ.
Тээгэ, тээгэ, тээгэ, тээгэ, тээгэ.
Уулын саһан хайлахал даа, тээгэ, тээгэ,
Уһанай шубуун ерэхэл даа, тээгэ, тээгэ,
Хухы шубуун ерэхэл даа, тээ-гэ, тээгэ,
Хүхэн шэни дэлбэрхэл даа тээгэ
Хүхүүлхэгүй юундэ
Голонош даа, тээгэ, тээгэ» - – г.м. дуудалганууд түүрээгдэдэг заншалтай.
«Ооголдог»
Yнеэдые «Оог-Оог» - гэһэн үгэнүүд хужарлуулан уяраадаг. Тиимэһээ тугалаа голоһон «малаадайнуудай» хажууда «Оог-оог» - гэжэ байжа ирагуу һайханаар бѳѳлэхэ хэрэгтэй. Yшѳѳ муу зантай, янгархуу ба тэршээ үнеэдые тиимэ аргаар номгоруулжа һаадаг арга бии.
Yнеэнэй сэдьхэлдэ эхын энэрхы сэдьхэл түрүүлжэ, һаахада һүеынь ехэ болгодог «Оог-оог» - гэһэн шэдитэ абяае тусхай үлеэдэг амабшаар зэдэлүүлдэг арга урдань хэрэглэгдэдэг байһан. Тэрэнь хүнэй миин дуулажа бѳѳлэхын орондо һураггүй түргэн ба хүсэтэйгѳѳр туһалдаг ха. Yнеэн үлеэдэг амабшын абяа дуулахадаа, тугаллахадаа үзэһэн үбшэ зоболонгоо дахяад амсаһан мэтэ мэдэрэлнүүдтэ абтажа, тугалдаа энхэржэ эхилдэг гэһэн үгэтэй.
«шуугалдаг, хурылдаг»
«Шууга – Шууга!» - гэһэн уянгата дуунһаа ямаад уярдаг. «Хури – Хури» - гэһэн абяанһаа гүүнүүдэй сэдьхэл шэмшэрдэг гэдэг.
Мүнѳѳ сагта эдэ дуунууд хэрэглэгдэдэггүй шахуу. Ямаад, гүнүүд ба тэмээнүүд эшэгэдүүдһээ, унагануудһаа ба бото-гонуудһаа арсадаггүй шахуу амитад. Урдань, буряад арадай адууһа малай тала дайдые бүрхѳѳмэ үедэ, тиимэ ушарнууд хаа-яа болодог байгаа.
Морин хуурай шэдитэ аялга
Малай шэбшэлгын дуунуудые элинсэгүүднай гамтайгаар хадагалжа, үеһѳѳ үедэ дамжуулдаг байһан гуримтай. Тэдэниие гүйсэдхэдэг дуушад нютаг нугануудайнгаа эгээл түрүү хүндэтэй хүнүүд байһан гэжэ эли. Ехэнхидээ эхэнэрнүүд тэрэ үйлэнүүдые гүйсэдхэдэг байгаа ха.
Талын малшад тэдэниие гэртээ хүндэтэйгѳѳр урижа заладаг байһан түүхэтэй. Зангаа буруутаһан мал адагуусаниие аргадахын тулада ганса ирагуу хоолой бэшэ, харин арюун сагаан сэдьхэл хэрэгтэй. һайхан аялгануудтай хамта хүнэй сэдьхэлэй дулааниие малда дамжуулхань шухала. Амитад хүнэй сэдьхэлэй элшэ гэрэл эгээл наринаар мэдэрдэг гэжэ эли. Зарима мал «үлгын дуунай» түрүүшын аялгануудһаа уяраад, түлѳѳ энхэрэн абадаг. Харин нүгѳѳ зариманиие үгэдѳѳ оруулхын тулада хэдэн үдэрэй туршада бѳѳлэдэг байһан ха. Малай абари занһаа, дуулагшын дүй дүршэлһѳѳ, шадабариһаа дулдыдадаг гэжэ тоосоогүй.
Ехэ оюун бэлигтэй гүйсэд-хэгшын дуунһаа хониной, үнеэнэй, ямаанай, гүүнэй, тэмээнэй нюдэнһѳѳ нёлбоһоной дуһажа эхилдэг тушаа олон тэмдэглэлнүүд бии. Тиихэдэнь ямаршье хүнэй сэдьхэл доһолгомо байдал тогтожо, тэрэниие ажаглаһан зонойшье нюдэнһѳѳ эжэлүүдгүй нулимсанууд гоожодог юм.
Илангаяа Морин Хуурай хүгжэм дорохи шэбшэлгын дуунһаа табан хушуун мал уярдаг гэжэ тэмдэглэгдэнэ. Түлѳѳ голоһон мал, хѳѳрхэй, ехэ түргэн уяржа, нёлбоһоо гоожуулаад, үридѳѳ энхэрдэг.
Урдань малай хажууда хүгжэм түүрээдэг тусхай үүргэтэй морин хуур дээрэ наадагшад байһан түүхэтэй.
Табан хушуун малай «үлгын дуун» ганса буряадай бэшэ, харин монгол, хальмаг, тува, алтай арадуудай үндэһэн заншалта уран урлал гээшэ даа! Талын нүүдэлшэдэй нюуса, хүнэй ба амитадай нэгэдэлэй жэшээ, урдын сагай гайхамшагта арга.
Юртэмсын бүхы юумэн, нэн түрүүн, абяанһаа бүридэдэг. Абяанай таабариие тайлбарилһан хүн юртэмсын нюуса нээхэ гэһэн үгэтэй.
«Тээгэ!», «Оог!», «Шууга!», «Хуры!» - гэһэн абяанууд, Морин Хуурай аялганууд – нангин талын таабаринууд. Хэдэн мянгаа жэлнүүдэй туршада манай элинсэгүүдэй ёһото абарал аршалалгын зэргэдэ шүтэжэ ябаһан абяанууд.
