Анхан сагһаа хойшо элинсэг хулинсагнай Байгалай урда тала дайдаар түбхинэжэ, байдалаа түхеэржэ ажаһууһан юм. Үеһѳѳ үедэ хэлэ бэшэгээ, ёһо заншалаа, зан заршамаа хүүгэдтээ мэдүүлжэ, дамжуулжа байһан гээшэ. Буряад арадай соёл болбосоролдо хубсаһан ѳѳрын онсо һуури эзэлдэг юм. Тэдээн соо буряад малгай ѳѳрын түүхэтэй, олон янзануудтай.
Дэлхэй дээрэ ажаһуужа байһан ямаршье арадта малгай ехэ удха шанартай байдаг. Буряадай үндэһэн хубсаһанай тоодо заабол малгайн ородогынь эли. Тюрк-монгол арадуудай малгайн түүхэ үшѳѳ гуннануудай үеһѳѳ ажаглагдана.
Онон голоо зубшан ажаһууһан Агын буряадуудай малгай тухай Үзѳѳн нютагһаа гарбалтай багшын ажалай ветеран, Россиин Федерациин Һуралсалай хүндэтэ мэргэжэлтэн бүхы наһаараа Зүдхэлиин дунда һургуулида хүүгэдые ород хэлэ бэшэгтэ һургажа, эдиршүүлые хүмүүжүүлгэдэ хубитаяа оруулһан Дарицырен Цыриторовна Дамдинжаповатай хѳѳрэлдѳѳ эмхидхэһэн байнабди.
ТОЙРОБШО МАЛГАЙ
Буряадай малгай хэдэн янзын байдаг: тойробшо, шэгэбшэтэй, юудэн гэхэ мэтэ. Эдээн сооһоо мүнѳѳ эгээл мэдээжэнь тойробшо малгай болоно. Тойробшо малгай хабарай, намарай дулаанда болон зунай сагта үмдэдэг гээшэ.
Малгайн хуби ѳѳр ѳѳрын онсо һонин удхатай юм. Урдын урда сагһаа буряад арад наран һара хоёроо хүндэлдэг байһан. Тиимэһээ нараяа найжа, һараяа һахюуһан гээд нэрлэдэг юм һэн. «Наран найман элшэтэй, һара юһэн элшэтэй» гээд баһал тэмдэглэгдэдэг байһан. Тэндэһээ «найман хүлтэй наран» гэжэ үгэ гараһан гэхэ. Тиигэжэ буряадууд малгайдаа наранай һүлдэ тэмдэг харуулһан. Урданай 5 хашарһанай шэнээн хэмжээгээр хатуухан монсогор эд абаад, тэрэнээ улаан бүдѳѳр бүрижэ, «алтан наран мандаг» гэһэн удхатайгаар таб хэдэг байһан.
Табһаа доошоо торгон утаһа мушхажа томоһон улаан залаа ошодог юм, энэнь «дэлхэй дээрэ наранай элшэ бү таһараг лэ» гэһэн удхатай. «Түрэл гарални олон боложо, һүр һүлдэмни наранай элшэ шэнги диилдэшэгүй бадаржа ябаг» гээд арадай дунда баһал хэлэгдэдэг байна. Энээнһээ уламжалан , «муу тулюурай шэнжэ - мухар малгай» гэһэн үгэ байдаг. Тон түрүүшын малгайн залаа мориной хилгааһаар хэгдэһэн гээд дуулаһаншье байнаб. Урдандаа туг дээрээ мориной хилгааһа хэдэг байһан. Һүүлдэнь малгайн зала боложо үгэһэн шуу. Залаатай малгай юрын хүүгэд, хүгшэд болон эхэнэр, бүһэтэй зон үмдэдэг.
Малгайгаа хүхэ торгоор гадарлаад, 11 хүшѳѳһэ хүшэжэ оёдог юм, энэнь Хориин 11 эсэгэдэ зорюулһан хүшѳѳһэн болоно. Бүдүүн хүндэ малгай оёо һаа, 11 хүшѳѳһэнэй хоорондо 1,5 см зайтайгаар оёдог. Хүүгэдэй малгайда 1 см зай хэжэ оёхо. Малгайн шобойһон түхэл хада уула ба һэеы гэрэй дүрсэтэй сасуулдаг.
Һарабшань 10 см үндэртэй, хара хилэнээр гадар хажууень хэдэг. Мүн һарабшадаа халюунай, булганай, норкын арһа халадаг болоһон. Илангаяа баяшуул тиигэжэ арһаар малгайгаа гоёодог байһан. Малгайн һарабша эхэ дэлхэйн хүрьһэтэ газар гээд тэмдэглэгдэдэг. Һарабшын хотогор соо тэнгэриин буян хэшэг тогтоно гэһэн удхатай юм.
Агын буряадуудай баатар, ноёд, эрдэм ехэтэй зон малгайнгаа таб дээрэ үнэтэ шулуутай мүнгэн дэнзэ хададаг байһан. Л.Л.Викторова «Монголы» гэһэн ном соогоо монгол арадай түүхэ, соёл болбосорол бэшэһэн байдаг. Тэрээн соогоо «хаанай малгай дээрэ хүхэ үнгэтэй шулуун, хаанһаа доошо тушаалтай зон улаан шулуу хэдэг байһан» гээд тэмдэглэһэн юм. Агын буряадуудай малгай шулуугаараа тиигэжэ илгардаг байһан гү, эли бэшэ. Гоёлой малгайнууд жиндаан, магнал, буха магнал торгоор, ажалай малгай тон үнэгүй даалин бүдѳѳр оёгдодог байһан.
Тобшолон хэлэхэдэ, тойробшо малгай ехэ удхатайгаар зохёогдоһон болоно, «дээрэһээ наранай элшэ газар дэлхэйе шаража, малгайн эзэндэ буян хэшэг асарна» гэһэн удхатай юм.
ШЭГЭБШЭТЭЙ МАЛГАЙ
Шэгэбшэтэй малгай
Шэгэбшэтэй малгай хабарай, үбэлэй гэжэ байһан. Үбэлэй малгайн дотор баһал элдэб нэхы, үдхэн үһэтэй арһаар хэдэг һэн: хурьганай, халюунай, шэлүүһэнэй гэхэ мэтэ. Шэгэбшэтэй малгай тойробшо малгай шэнги дээрээ шобхогор түхэлтэй юм. Шэгэбшэтэй малгай шэнги аад, дээрэнь сомпи хэгдэһэн байдаг. Бүдѳѳ нарииханаар шэрээд, сомпи уядаг юм. Энээниие лама санаартан, шабгансанууд, хүүгэд үмдэдэг.
"Символика традиционного бурятского женского костюма" ба "Мир традиции бурят" гэһэн номууд хэрэглэгдээ.
Дэлгэрэнгыгээр 42-дэхи дугаарта.
