Урданай мал «ула» болгоод…
1970-аад онуудта ган жэлнүүд боложо, Буряадтамнай мал олоороо туража үхөө һэн. Жэшээлхэдэ, Үдын совхоздо 1974-1975 онуудта 30 гаран мянган мал хохидоо. Ганса эхэ хонидһоо 10 мянганиинь үхэһэн байна. «Yргүүлжэ үхэһэн үхэрнүүдшье олон байгаа», - гэжэ тэрэ үеын совхозой ахалагша зоотехник Влас Халматов мүнөө хөөрэдэг.
1950-яад онуудай һүүл багһаа 1980-яад онууд болотор урданай буряад мал «ула» болоо, бултыень үгы хэхэ хэрэгтэй гэһэн дээрэһээ бууһан захиралта-үүсхэлые нютагаймнай ноёд тодон абажа бэелүүлжэ шадаа. Мянгаад жэлдэ бүхэдэлхэйн хүн зониие эдеэлүүлжэ, ундалуулжа, хубсалуулжа байһан нютаг мал үгы хээ. Тэрэ сагта Буряадай Толгойлогшоор хорёод жэлдэ А.У.Модогоев хүдэлһэн. Холые хаража шадахагүй хүн байшоо. Буряад мал, хэлэ бэшэг үгы хэһэн, завод болон фабрикануудые нээжэ, ородуудые олоор асараад, буряад зоной хуби нютагтань үсөөн болгоһон, буряад арадай заяа доройтуулһан хүн гээшэ. «Баруун Европын «соёлжоһон» мал асаржа, һайхан, һаруул малай байшангууд соо амтатай, элбэг, бэлэн эдеэ хоншоортонь асаржа эдеэлүүлээд, малшадаа, таряашадаа «хүдэлмэришэд» гэжэ нэрлээд, зоноо садхаахабди, дүүрэн түгэс хубсалуулхабди, жаргуулхабди. Мүнөө үеын хүнүүд Диваажанай орондо (коммунизмда) байха. Буряад хэлэн хэрэггүй болохо, бүхы дэлхэй дээрэ ганса ород хэлэн үлэхэ», - гэдэг һэн. Иимэл түрын бодолго бэелүүлхые оролдодог байгаа. Теэд тэрэ ажал ябуулгань ганса хохидол асараал даа. Буряад арад өөрын мал, хэлэ бэшэггүй тооной болоо. Мүнөөнэй толгойлогшодой энээниие һургуули болгон абажа шадаа һаань, ехэ һайн байгаа. «Тэнэг хүн - өөрын алдуу дээрэ, ухаатай хүн хүнэй алдуу дээрэ һурадаг» гэжэ хэлсэдэг ха юм.
Мал ажал – шуһан соомни
1980-яад оной эхеэр намайе Иисэнгын совхозой захирал дарга болгожо табяа. Тиихэдэ одоол һанаһанаа бэелүүлхэ аргатай болоо һэм. Үнинэй бодожо ябаһан бодолни гэхэдэ, буряадайнгаа яг нютаг малаа һэргээхэ гэһэн бодол һэн. Юундэ иимэ бодолтой байгаа хүнбиб? Элинсэгүүдни хэдэн үе малшад, баян хүнүүд байһан. Элинсэг абыем Жара мянгата Жалбаага гэжэ нютагаархидынь нэрлэдэг һэн. Тэрэнэй хүбүүн Бааһата баханхай гэжэ зондоо нэрлүүлдэг, тоо томшогүй малтай, мүнгэеэ Эрхүүгэй «Медведчиково» лонходо хэдэг байгаа. Хэжэнгын дасанай Согшон дуганай хайлашоод байхада, хэдэн мянган түхэриг ба эбэрээ хатаһан зуугаад сар үргөө һэн гэлсэдэг. Мүнөө сарнууд жэлһээ үлүүтэй, ехэдээл һаа хоёртой болоод, мяхан болошоно гээшэ ааб даа. Саашань тэжээхэ арга шадалнай үгы ха юм.
Бааһатын хүбүүн Һасаран, минии нагаса баабай, хубисхалай һүүлээр нюдарган гүүлээд, ходо мүшхүүлһэн, мүрдүүлһэн, шорондошье хаалгаһан. Тиимэһээ дайнай эхилхэтэй сасуу һайн дураараа дайнда мордоо. Дайнай дүүрэтэр, юрын сэрэгшээр байлдаанай дүлэн соогуур ябаһан. Тиигэбэшье элүүр мэндэ бусаһаниинь гайхалтай. Юрын сэрэгшэд, илангаяа ород бэшэ хүнүүд удаан бүтэн бүрин ябадаггүй байгаа ха юм. Бага ябаад, ород хүбүүдтэй хаа-яа наншалдахадамни: «Ородһоо үнэн сэхэ хүн үгы», - гэжэ хэлэгшэ һэн. Дайнай һүүлээр колхозой түрүүлэгшэ ябаһан. Һасаранай үхин, Бүүбэй эжымни, хониндо нэгэ хэды хүдэлһэн. Мал ажал шуһан соомни байна гээшэ ааб даа. Тиимэһээл бэлшээриин буряад мал тухай бодолнууд толгой соомни ородог байгаа ха.
Гол ажалайнгаа хажуугаар үндэһэн буряад малаа һэргээе гэхэдэмни, совхозой ажалшад булта шахуу дэмжээ һэн. Илангаяа совхозой ахамад ветеринар ябаһан Сэрэн-Доржо Будажанаев бүхыгөөрөө оролдоо. Хожомынь Сэрэн-Доржотой, сагһаа урид наһа баратарнь, үндэһэн буряад мал дээрэ ажал хээ һэмди.
Буруушаагшад байгаа
Тиихэдэ энэ хэрэг буруушааха хүнүүд баһал олон һэн. Яруунын намай хорооной нэгэдэхи дарга Боросгоев, Буряад орон толгойлһон ехэ дарга Беляков ба бэшэшье ноёд, хүдөө ажахын яаманайхид, удаадахи толгойлогшонор ехэхэн һаад ушаруулаа даа.
Богонихон саг соо Иисэнгын совхозой захирал ябаһан үедөө бүтээжэ шадаһан, үрдиһэн хэрэгни гэхэдэ, Иисэнгын адуун һүрэг сооһоо буряад адуу танижа, илгажа абаад, шэнжэлгэ гаргуулаад, амяараа үүлтэр баталуулаа, дансатай болгоо һэм. Харин үндэһэн буряад хони бии болгохо талаар ехэ ажал эхилээд байтарнай, аймагай намай хорооной ехэ дарга намайе ажалһаа гаргаад, олоһон хонидыемнай бултыень мяханай комбинадта тушаажархёо. Совхоздо прокуратураар нарин шанга шалгалта хүүлээ. Шалгалтын һүүлдэ аймагай прокурор намда иигэжэ хэлээ һэн: «Ши намайе хүлисыш даа! Аймагай ехэ даргын захиралтаар шалгалта хээбди. Хазагай юумэ олоогүйбди. Нэгэшье сагаанай юумэ эдиһэн байгаа һаа, түрмэдэ орохо байгааш. Эндэһээ түргэн ябаа һааш дээрэ ха».
Уридшалаад хэлэһүү: үүлтэрэй хэрэгээр Москвада ябахадаа, академик Василий Морозтой уулзадаг байгааб. Нэгэтэ намда тэрэмни хэлээ һэн: «Булад, наһан соомни намайе зургаа дахин түрмэдэ хааха гэһэн хэрэг эмхидхэгдээ һэн. Социалис Ажалай Баатар болоһоноймни һүүлдэ иимэ һэдэлгэнүүд болёо». Тиихэдэнь минии бэрхэшээлнүүд нохойн наадан ха даа гэжэ ойлгооб.
Багшанарни
Нютагаа, Хэжэнгэеэ ерэхэдэмни, аймагай «Сельхозхимия» гэһэн нэгэдэлэй түрүүлэгшээр табяа. Сэхыень хэлэхэдэ, аргагүйгөөр доройтошоһон нэгэдэл байгаа. Тиигэбэшье бултанай эбтэйгээр хүдэлһэнэй ашаар жэлэй туршада хүл дээрээ бодоо. Техникэ шэнэлэгдэжэ эхилээ, ажалшад һайн салин абадаг болоо. Тииһээр байтараа, хари гүрэнүүдтэй холбоотой болообди. Энэ урагшатай ажални хадаа минии багша Цыремпил Ширабдоржиевай аша гэжэ һанагшаб. Дээдэ һургуулиин һүүлээр, талаан боложо, юһэн жэлэй туршада Yдын совхоздо Цыремпил Жигжитовичэй ударидалга доро хүдэлжэ, ехэ һайн һургуули гарааб. Юушье мэдэхэгүй аад, хамараа үргэнхэй залуу мэргэжэлтэн хүдөө ажалда ерээд байхадамни, ёһотой сэсэн багшанар намайе хүн болгоо. Техникын талаар Дамба Лхасаранов, зоотехникын талаар Влас Халматов, хүнүүдтэй харилсалгын талаар намай дарга Николай Ламханов дүршэлөө дамжуулаа.
Нютагаа бусаалган
Нэгэ хэды жэл болоод, «Сельхозхимиин» хүсэд батаар хүл дээрээ гараһан хойно ажалшадаараа хамтын суглаан дээрэ үндэһэн буряад хони абая гэжэ хэлсээбди. Арсаһан хүн үгы һэн. Тиигэжэ Иисэнгэдэ эхилһэн ажалаа нилээд хойшолуулаашье һаа, үргэлжэлүүлхэ аргатай болооб. Хүдөө ажахын эрдэмэй доктор Семён Помишинтай Хитадай Үбэр Монголой Хулун-Буйр аймагай Шэнэхээн сомоной буряадуудта ошожо, хонидые харуулһамни, одоол ёстой буряад хонин гэжэ таняа. Ямар талаан боложо, Шэнэхээнэй буряадууд хонидоо ондоо үүлтэртэй холижорхёогүй, сэбэр шуһыень сахижа, мүнөө болотор байгаа гээшэб гэжэ ходо һанадагби.
1991 оной 9 һарада 550 толгой ёстой буряад хони нютагаа бусаалганда манай орон дэлхэйн бурхад, тала дайдымнай сабдагууд, газар уһанаймнай эзэд ехэ туһалаа. Yгы һаа яагаад амиды хонидые хилэ гаргаха гэһэн зүбшөөл Бээжэнһээ Манжуурай хилын сэрэгтэ болон Москваһаа Үбэр Байгалай хилын сэрэгтэ - тамуужанда ерэхэ һэм?! Тиигээдшье хилэ гараха үедэнь бурхаднай хоёр гүрэнэй хилын ажалшадай нюдэ бүтүүлжэрхёо. Юундэ тиигэжэ бодонобиб гэхэдэ, амиды хонид хилын малай эмшэнэй шалгаһан дансагүйгөөр нэгэ гүрэнһөө нүгөө гүрэндэ орохо эрхэгүй байгаа. Тиибэ яабашье хонидые ашанхай долоон «КамАЗ» хэды хоногой туршада Хэжэнгэ ерээ даа. Хэжэнгэдээ буулгаха гэһэмнай, байлгаха газар олдоогүй. Тиихэдэнь Цыремпил Ширабдоржиевтай хэлсэжэ, Yдын совхозой Баян Голдо буулгаабди.
Ерэһэнэйнь һүүлдэ һара болоод, тамуужанһаа нэхүүл ерээ. «Бүтэхэгүй юумэн болоо. Яла түлэгты!» - гэһэн юм. Ялань хүнэй тархида орохоор бэшэ ехэ һэн. Тэрэ саарһыень баряад, Буряадай Толгойлогшын 1-дэхи орлогшо Владимир Агаловта ошооб. Тэрэ саарһа хараад: «Золигууд! Ажал хэхэдэ, һаалтал хэжэ байха!» - гээд, шанга гэгшээр бэлиндээд, нохойролдохоёо болигты гэһэн удхатай мэдүүлэл бэшээд: «Тамуужанай ноёндо абаашажа үгэ», - гэжэрхёо һэн.
«Юундэ шан үгэнэгүй гээшэб?»
Эдэ хонид хадаа тэрэ сагта Буряадтамнай шэрүүн нооһотой түрүүшын хонид болоо. Буряадаймнай элитэ эрдэмтэн, Москвагай Тимирязевай нэрэмжэтэ Хүдөө ажахын дээдэ һургуулиин доктор Нима Цырендондоков үндэһэн буряад хонид нютагаа бусаа гэжэ дуулахадаа, зорюута харахаяа ерээ. Хониндо ошоод, үбдэгсөө саһан соогуур мүлхижэ байжа, һүрэг хонидой хойноһоо ябаа бэлэй. Уһатаһан нюдэтэй иигэжэ хэлэжэ байгаа һэн: «Залуудаа хараа һэм, эгээл иимэхэн хун сагаахан хонид далайн долгиндол эбхэрээд, Шэтын мяханай комбинадай үүдөөр руу ороод, үгы боложо байгаа».
Үндэһэн буряад хони бии болгохо ажал буруушааха хүнүүд, мэргэжэлтэд, ноёд, эрдэмтэдшье түрүүшээр ехэ олон байгаа юм ааб даа. Мүнөө болоходо, тэдэ баярые хүргэдэг. Илангаяа хүдөөгэй юрын зон. Энэ үндэһэн буряад хонин дээрэ үндэһэлөөд, шэлэлгын аргаар шэнэ «Бүүбэй» гэжэ үүлтэрэй хонин 2007 оной 12-дохи һарын 24-эй үдэр гүрэнэй комиссиин шиидхэбэреэр баталагдаа.
Татьяна Сүхэ-Базыровна Матханова намда нэгэ хэлээ һэн: «Урдань, Зүблэлтэ засагай үедэ, зууһаа зуун хурьга абаба гэлсээд, аргагүй ехэ шууяа татагша һэн гүбэ. Орден медальнуудаар шагнадаг бэлэй. Мүнөө минии долоон зуугаад хонинһоо зуунай зуун арбан хурьган гараад, бултадаа һайн тэнжэжэ байнал. Нэгэл хурьган үхэшоо. Хорёогой забһарта хоолойгоороо үлгэлдэшэһэн байгаа. Амаргүй һайн, шэрхи хонид байна даа. Һайнаар лэ адуулжа байгаа һаа, балай ехэ тэжээлшье хэрэггүй. Иимэ һайн хони бии болгоһон хүнүүдтэ юундэ шан үгэнэгүй гээшэб!»
Ажал ябуулагдаһаар
Мүнөө хэдэн малшад, мэргэжэлтэд, эрдэмтэд урданайнгаа үндэһэн буряад үхэр һэргээлгын ажал ябуулна. Сэхыень хэлэхэдэ, ехэл хүндөөр ябана даа. Баһал олон хүн, ноёд энэ үхэрые муушалдаг, ехэ һаад хэдэг. Илангаяа зарим эрдэмтэдэй буруушаалга ехэ хохидолтой байдаг. Нэгэ хэрэггүй гэһэн аад, эрьелдээд, хэрэгтэй гэдэг хүнүүдшье бии.
Тиибэшье ажал яһала ябана гэхэдэ болохо. Арайхан гэжэ зуугаад толгой үхэр Монголһоо оруулаа һэмди. Энэ үхэрэй шуһа Англиин эрдэмтэд шэнжэлээд, энэтнай онсо үхэр байнал, дэлхэй дээрэ бэшэ иимэ үхэр үгы гэжэ дүн гаргаа. Эдэ үхэрнүүд ганса танай бэшэ, бүхы хүн түрэлтэнэй баялиг гээшэ гээ. Тиимэһээ эдээнээ яажашье һаань зүбөөр олон болгохо хэрэгтэй. Уг шуһыень ехэ наринаар сахихань шухала. Нэгэ хирэ энэ хэрэгэй тогтошоод байхада, Нимажаб Илюхиновэй ашаар дахинаа ябажа эхилээ. Энэ хүнэй ёстой туһаламжагүйгөөр юуншье бүтэхэгүй байгаа.
Харин «Бүүбэй» хониной, буряад үхэрэй уг шуһа бадараахын, дэлгэрүүлхын ажалда хамба лама Дамба Аюшеевэй үүргэ сэгнэшэгүй. Бурханай хайраар буряадуудта иимэ хүн биил даа! Харамтайнь гэхэдэ, бурхан багша үшөө нэгэ иимэ хүниие засаг зургаанда табихаяа яана гээшэб!
Зүблэлтэ засагай үедэ нэгэл дахин малаймнай тоо 2 саяда дүтэлөө һэн. Мүнөө үдхэ-жэ байһан баруун Европын «соёлжоһон» мал хайшаньшье гээ һаа, энээнһээ олон болохогүй. Мүнөө сагта хамаг малай тоо гахайтаяа хамта 700-гаад мянгада хүрэнэ. Хэрбэеэ үндэһэн буряад табан хушуун мал үсхэбэрилжэ байгаа һаа, мүнөө байһан Буряадайнгаа газар дайда дээрэ 15 сая мал тэжээжэ байха байгаабди. Амидархаяа һанаа һаа, хони бари, баяжахаяа һанаа һаа, үхэр бари, бүри һайн байхаяа һанаа һаа, адуу бари гэжэ казах үгэ бии. Бидэ мүнөө адуутайбди, хонитойбди, харин үхэр лэ үгы байна.
