Үмсөөрөө хүдөөдэ бууса түхеэржэ, табан хушуун мал үсхэбэрилхэ дуратай зондо гүрэнэй зүгһөө горитойхон дэмжэлтэ үзүүлэгдэдэг гээшэ. «Начинающие фермеры» гэhэн хизаарай программа гүйсэдхэгдэжэ, залуушуулда ехэ дэмжэлтэ боложо үгэнэ.
Буряад хонидые арьбадхана
Урда-Ага нютагай тала дайдаар таряашанай-фермерскэ ажахынуудай буусанууд олон юм.
Олзын хэрэг эрхилэгшэд Эрдэм Цыренов ба Баир Балжимаев хоёр нүхэд эбээрээ хэлсэжэ, дүрбэн жэлэй саана фермерскэ ажахы байгуулһан. Тиин 2017 ондо хоёр бүлэ хамтаржа, шэрүүн нооһотой агын үүлтэрэй хонидые худалдажа абаад, үүлтэртэ мал арьбадхажа эхилээ бшуу. Теэд мал олошоруулхын тула дулаан байра, худаг ба бусад эрхэ нүхэсэл түхеэрхэ хэрэгтэй. Гүрэнэй дэмжэлтэгүйгөөр эдэ асуудалнуудые шиидхэхэнь хэсүү. Тиигэжэ эдэбхитэй залуушуул фермернүүдтэ туһалха үүргэтэй хизаарай программада хабаадаха гэжэ шиидэһэн байгаа.
Эрдэм Цыренов экономист мэргэжэлтэй, конкурсдо хабаадаха дансануудые өөрөө бэлдэһэн.
Э.Цыренов.
Дансануудаа тон эрилтын ёһоор бүтээжэ, комиссиин шалгалтада тушаагаа ха. Залуу фермернүүдэй урманда зориһон хэрэгынь түргэн бүтэжэ, тэрэ жэлынь грантда хүртэһэн байха юм. Грантын ашаар буряад хонидые олоор абаа. Фермерэй тэмдэглэһээр, буряад хонид манай хизаарай шэрүүн уларилда ядадаггүй, шэрхи мал болоно, түргөөр томо болодог, һайн шанартай, амтатайшье мяхатай даа. Хусануудайнь дунда зэргын шэгнүүр 80-100 кг, харин эхэ хонид 56-60 кг хүрэдэг. Түлынь 4-5 һаратайдаа нарин нооһото хурьгадһаа 5-7 килограммаар, 6 хахад һаратайдаа 6-8 килограммаар хүндэ байдаг. Харин нооһониинь ута, нооһоор нэхэхэ дуратай зон үндэрөөр сэгнэдэг. Энэ үүлтэр хадаа нютагай нарин нооһото, шэрүүн нооһото кучугур болон бусад үүлтэрэй малһаа сэнтэй. Тиигэжэ малшад хони барибал, олзо оршотой гэжэ һайнаар ойлгоһон байба. Оршон сагта бууса дээрээ 400 гаран толгой хони арьбадхана. Хонидой хажуугаар 100 гаран толгой эбэртэ бодо мал үсхэбэрилнэ. Хүдөөгэйнь газар 300 гаран гектарта нэмжынэ. Газар дээрэ малайнгаа эдихэ үбһэ тэжээл барагсаан абадаг. Үнгэрэгшэ жэл зуун гектар талмайһаа 245 тонно тухай малай хоол нөөсэлжэ абаа һэн. Энэ жэлдэ бороо хуратай жэл тудажа, фермернүүд барагсаан үбһэ тэжээл бэлдэжэ абаба. Мүнөө үедэ нөөсэлһэн үбһэеэ хорёо руугаа шэрэжэ оруулна. Үбһэеэ дүүргээд, зуу гаран гектар газарһаа зелёнко хуряажа абаха юм. Ерээдүйдэ малаа олон болгожо, мяха, нооһо наймаалжа, олзо оршо олохо хараа түсэбтэй.
Сэсэгэй Толгойдо мал үдэсэтэй
«Һүдэнтэ» ажахын хамтын мал харууһалдаг байһан малшад хүдөөгүүр буусануудые эзэмдэжэ, оршон үедэ таряашанай-фермерскэ ажахынуудые ябуулна.
Агын аймагай хүдөө ажахын таһагые даагша Владимир Нам-жиловай мэдүүлһээр, фермер болоһон зоной тоогоор Һүдэнтэ нютаг аймаг соогоо түрүү зэргэдэ ябана бшуу. Оршон сагта энэ нютагай ажаһуугшад Номто Саганов, Владимир Бадмажабэ, Буянто Анудариев, Солбон Бальжинимаев, Баиржаб Митупов, Баир Базарсадын ба бусад үүлтэртэ мал үсхэбэрилнэ, таряан ажахы эрхилнэ. Тээсгэн тойрогой хүдөө ажахын мэргэжэлтэд дээрэ нэрлэгдэһэн зарим фермернүүдэй буусануудта хүрэжэ, ажал хэрэгүүдтэйнь танилсаһан байна.
Владимир Бадмажабэ Мария нүхэртэеэ 2007 онһоо Сэсэгэй Толгой гэжэ нангин газарта хамтын мал харууһалжа эхилээ һэн.
В.Бадмажабэ Мария нүхэртэеэ.
Ажахын эхэ хонидые олон жэлдэ харууһалжа олошоруулаа. Залуу малшад түл абалгаар ажахын үгэһэн түсэб даабари үлүүлэн дүүргэдэг байгаа. Һү-дэнтэдэ малда орохынгоо урда тээ Бадмажабэтэн Ононой аймагта малшанай буусада жэлһээ үлүүхэн хүдэлжэ, ажалай баян дүршэлтэй болоо һэн. Тэндэһээ Һүдэнтэ зөөжэ, хониндо орожо, ажахынгаа түрүү малшадай нэгэн болоһон байха юм. Малда һая ороходонь, даашадань 500 гаран толгой хонин, 40 гаран эбэртэ бодо мал, арба гаран гахай, тахяа тоологдодог һэн. Ябан ошон малынь эли бодо олошороо. Буусын эзэн Владимир Бадмажабэ Агын аймагай, хизаарай эрхим малшадай нэгэн болоһон юм. Хүдөө ажахын болон буйлуулан болбосоруулгын хүдэлмэрилэгшэдэй үдэртэ В.Бадмажабэ тойрогой Хүндэлэлэй грамотаар нэгэтэ бэшэ урмашуулагдаһан. Үе сагай һэлгээн боложо, хамтын ажахын һандархада, ниитын мал хаража байһан малшад газараа үмсэлжэ, хубиин мал харадаг болоо. Бадмажабэтэн фермер болохо гэжэ шиидээд, саарһа дансануудаа бэлдэжэ, ажахыгаа КФХ нэрэ зэргэтэй болгоо. Сэсэгэй Толгой гэжэ газарта үхэр мал харахада, зохид газар. Үбэлэй хүйтэн һарануудта эндэ эли бодо дулаан байдаг юм. Ган гасуурайшье үедэ бурьялан гарадаг булагууд бии. Талатай газарта адуун, үхэр, хониншье һайн, шэмэтэй ногоо оложо бэлшэдэг бэлэй. «Дүтын хүндынүүд эгээл нарин ногоотой, үдхэн ургасатай байдаг», - гээд фермер Владимир Бадмажабэ хэлэнэ. Фермерэй бүлэ тракторна-техникын нөөсөөр гүйсэд хангаатай. Тусхайлбал, ашаа шэрэдэг авто-унаа, үбһэ сабшадаг хоёр брусна косилкэ, үбһэ ашадаг түхеэрэлтэ ба тармуур г.м. бии. Бүхы ажалаа техникын хүсөөр бүтээнэ бшуу. Ерээдүй сагта үшөөшье техникэ абаха зорилго табина.
Ажалай баян дүршэлтэй малшад өөрын газар дээрэ мал үдхэжэ, һайн бууса хорёотой гэр байра, малай байрлаха дулаан хашаар бэлдэһэн. Хүдөө ажахын мэргэжэлтэд тэдэнэй ажахын байра байдалыень хаража, саашанхи ажал хэрэгүүдтэнь амжалта хүсөө һэн.
Угайнгаа хэрэг үргэлжэлүүлэгшэ
«Һүдэнтэ» ажахын түрүү хонишон ябаһан, оршон үедэ фермер болоһон Буянта Анудариев дунда һургуулияа дүүргэжэ, сэрэгэй албанда ябажа ерээд, хонин ажалда хамсыгаа шаман гэхээр орожо, амжалтатайгаар хүдэлжэ эхилһэн намтартай.
Тэрэнэй аба эжынь Аюша ба Бутид-Ханда Анудариевтан Һүдэнтын «Ждановай» нэрэмжэтэ ажахын урдаа хараха хонишод ажалаараа суурхажа, нютагтаа хүндэтэй малшад ябаһан.
Б.Аюшиев нүхэртэеэ.
Мүнөө үедэ аба эжынгээ хэрэг үргэлжэлүүлжэ, Буянтатаниинь хори гаран жэлэй туршада хони ажаллажа ябана. Аба эжынгээ түхеэрһэн Үлзытэ гэжэ буусада табан хушуун мал үсхэбэрилнэ. Бууса дээрэнь хотоон, хашаар, сакманщигуудай байрлаха байранууд бии. Хорёод жэл малда ябажа, мал ажаллаха оньһо үнинэй мэдэнхэй. Анудариевтанай буусада намарай хүдэлмэринүүд эршэмтэйгээр ябуулагдана. Малай хоол бэлдэлгын ажал түлэг дундаа. Жэл бүри нөөсэлһэн хоолынь ерэхэ жэлэй ногооной гаратар хүрэдэг. Мүнөө фермер нэрэ зэргэтэй боложо, хонидой хажуугаар эбэртэ бодо мал олоор үсхэбэрилхэ гэжэ оролдоно. Тэдэнэй буусада симментал үүлтэрэй эбэртэ бодо мал арьбадхагдана. Байгша ондо үнеэдээ һайнаар түрүүлжэ, олон тугал абаһан байгаа. Нютагай үүлтэрэй нарин нооһото хонидынь Үлзытын талаар бэлшэнэ. Газаагаа гахайтай, адуун һүрэг баридаг. «Хүдөө гараад, мал олоор бариха хэрэгтэй. Yсөөн мал хараад байhанай ашагүй. Малаа хаража, тэрэнээ hайнаар ажаллажа, үйлэдбэрииень наймаалжа мүнгэтэй ба амандаа хэхэ хоолтой байха эгээл сэнтэй», - гэжэ Буянто Аюшиевич ажалайнгаа дүршэлтэй хубаалдана. «Фермер байхада хүндэ гү?» гэһэн манай асуудалда: «Үгы, гүрэнэй дэмжэлтын үзүүлэгдэжэ байхада, хүдөөдэ оролдоод ажал хэбэл, хүндэ бэшэ юм, - гэжэ Б.Анудариев харюусаа.
Тобшохоноор
Тойрогой захиргаанай хүдөө ажахын таһагые даагша Жаргалма Жаргаловагай мэдээсэһээр, фермернүүдэй тоо жэл бүри олошорно. Мүнөөдэрэй байдалаар, тойрогой дэбисхэр дээрэ таряашадай-фермернүүдэй 256 ажахы тоологдоно. Тэдэ фермернүүдые дэмжэхэ талаар хизаарай программануудта эдэбхитэй хабаадажа, амжалтануудые туйладаг. 2012 онһоо тойрогой фермернүүд 157 грант шүүжэ, 444 гаран сая түхэриг абажа, ажал ябуулна. Байгша ондо үмсын хамһабариин ажахынуудай ба фермер болохо дуратайшуулай хоорондо «Агростартап» гэһэн грантын конкурс эмхидхэгдэнэ. Хизаарай хүдөө ажахын яаманай сайт орожо харахада, тус конкурсдо хабаадахаяа 137 хүн мэдүүлгэ үгөө. Мүнөө үедэ тэдэ зоной дансанууд шалгалта гарана. Тиихэдэ гэр бүлөөрөө фермернүүд болоһон зоной дунда конкурс соносхогдожо, дүнгүүдынь элирээ һэн. Илагшадай тоодо тойрогой гурбан айл грантда хүртэхэ эрхэтэй болоо. Хэд бэ гэбэл, Доржо Шойдоков (Урта), Доржо Балдангомбоев (Баян-Булак), Баиржаб Дугаров (Будалан) болоно. Фермернүүд субсидиин ашаар малай байра (дал, хашаар, хотоон), трактор техникэ, ороо үхэр, хони, адууһа ба бусад мал абаха, орооһото болон тэжээлэй культурануудые тариха, таряанай хүрэнгэ абаха, зайн галай утаһаар, уһаар хангагдаха аргатай. Грантын мүнгэ хоёр жэлэй туршада ашаглаха уялгатай. Энэ хугасаада фермернүүд ажахыдаа хүдэлхэ гурбан хүнһөө үсөөн бэшэ зоной ажалай һуури бэлдэхэ ушартай. Тиихэдэ табан жэлэй хугасаа соо хүдөө ажахын үйлэдбэринүүдые 10 хубяар ехээр буйлуулжа байха болоно.
Эрдэни ЧИМИТДОРЖИЕВ.
