Гахайн дабаан дээгүүр Зүдхэли ошожо ябахада, харгын баруун ба зүүн хажуугай хагданда үхэр, хонидшье бэлшэнэ. Удахагүй хайлаһан саһан дороһоо ургы ногоон бултайжа, мал садатараа эдеэлхэ. Харин мүнѳѳ Угсаа-хайн малшад үбэлжэлгэеэ бараг дабажа байна. Тала дайдаар саһан багаар орожо, хони малай бэлшээри зузаанаар хушагдаагүй бшуу. Угсаахайда арьбадхагдадаг казах үүлтэрэй шэрүүн нооһотой хонид бүдүүн хоолоор, таряа талхаар хангагданхай.
Профилакториин директорээр хори гаран жэлдэ Батуев Раднажаб Цырендоржиевич амжалта түгэс ажаллана. «Эндэ хони мал харахада зохид газар. Үбэлэй хүйтэндэ эли бодо дулаан байдаг», - гэжэ тэрэ тайлбарилжа хөөрөө. Угсаахайда амаралгын буланай байгуулагданһаа хойшо «Родина» ажахын атар тарган мал арьбажуулагдадаг юм. Ажахыдаа эдеэ хоолой зүйлнүүдые, огородой ургамалнуудые үйлэдбэрилдэг юм. Мүн хони, гахай барижа, өөрын мяхатай байдаг. иин ажахы байһан, мүнөө олон хүнэй амардаг, бэеэ аргалуулдаг булан - Угсаахайда үүлтэртэ мал үсхэбэри-лэгдэдэг юм.
Угсаахайн дэбисхэр дээрэ эртэ урда сагһаа хойшо хонин һүрэг, адуун, эбэртэ бодо мал тала дайда бүрхөөн бэлшэдэг гээшэ. Арбаад-хорёод жэлэй саана мал үсөөншэг байһан һаа, мүнөө үедэ ажахын мал олон болонхой. Профилакториие олон жэлдэ амжалтатай ударидажа ябаһан Раднажаб Батуевай аша оролдолгоор ажахын байдал сагай ошохо бүри улам хүгжэнэ бшуу. Р.Батуевтай уулзажа, ажал хэрэгүүд тухайнь хөөрэлдөөбди.
- Раднажаб Цырендоржиевич, «Угсаахай» ганса эм домтой аршаан-тай газар бэшэ, мүн табан хушуун мал харахада арьбан газар гэжэ мэдэнэбди.
- Зүб даа. Эндэмнай мал барихада зохид газар. Мал тэжээхэдэ хэшэгтэй, үдэсэтэй байдаг. Урдань энэ газар дайдаар малшад мал харадаг байһан. Бэлигтэй хүтэлбэрилэгшэ ябаһан Норбо Доржиев энэ аршаан дээрэ амаралгын газар байгуулхын хажуугаар мал баридаг хамһабариин ажахы байгуулһан юм. Тэрэ холын сагта малшье тусгаар олон байһан ааб даа. 1968 ондо дунда һургуули дүүргэжэ байхадам, Угсаахайн мал гээшэ һүрэг һүрэгөөрөө талые бүрхөөн бэлшэжэ ябадаг һэн. Нютагаймнай аха захатан Эрдэни-Батор Бальжинимаев Угсаахайн малшад, ар-шаанай байгуулагдаһан тушаа һонин баримтануудые суглуулжа бэшэдэг байһан. Дэбтэрыень нээжэ хараа һаа, түүхэтэ мэдээсэлнүүд олон даа. Би профилакториие даагшаар ажалда ороходоо, малаа олон болгожо, ажахыгаа үргэдхэхэ шухала зорилго табиһанби. Үнгэрэгшэ зуун жэлэй ная гаран онуудай «перестройка», ерээд онуудай һандарал, хүймөөн боложо, малаймнай тоо эли бодо үсөөрөө. Аршаанайнгаа байдал алдангүй, үмсэлхэ гэжэ оролдонгүй, бүрин бүтэн үлөөжэ, хамтын ажахын мэдэлэй зандань байл-гажа шадаабди.
- Оршон сагта «Угсаахай» бэеэ дааһан эмхи гү, али хамтын ажахын мэдэлэй болоно гү?
- Бидэ «Родина» колхозой хозрас-чётно эмхи болодогбди. Олоһон олзо оршоороо ажахын бухгалтеридэ тоо-содогбди. Тиигэжэ хамтын ажахын мал 300 гаран толгой хони, 200 гаран эбэртэ бодо мал баридагбди. Мүн хамтын малай хажуугаар үмсын 300 хонин бии. Олон хүнэй ябадаг газарта хамһабариин ажахытай байхадаа, хэзээшье, туһатай бшуу. Хони малай, үхэрэй, адуунай дундаһаа бүдүүн тарганииень шэлэжэ, эдеэндэ гаргадагбди. Хажуу тээһээ нэгэшье мяхан абтадаггүй. Жэлэй дүрбэн сагта хониной, гахайн, үхэрэй, адуунай мяхаар таһалгаряагүй хангагдажа байдагбди. Гуша-дүшэн толгой гахай бии.
- Малайнгаа үүлтэр һайжаруулхын тула ямар ажал ябуулдагбта?
- «Родина» ажахымнай малшад хонидойнгоо шанар шэнжыень ал-дуулхагүй, улам һайжаруулха, олошоруулха зорилгонуудые бэелүүлдэг юм. Буряад үүлтэрэй мал һайнаар түл үгэдэг, ашаг шэмэнь ехэ байдаг. Тала дайдые бүрхөөн бэлшэдэг бамба-гар нооһотой казах хонид Зүдхэлии-мнай баялиг болодог юм. Бэлшээри, хоол һайтай һаа, үбэлжүүлээд, түл абабал, тэрэнь түргэн томо болодог. Хүл һайтай мал. Хадаар ядамаргүй бэлшэхэ. Хүдөөгэй юумэндэ бэлээр хүсэгдэхэгүй даа. Тобир тарганууд байдаг.
- Энэ юунһээ болоноб?
- Бэлшээриһээ. Ажахымнай кучугур үүлтэр бии болгохын тула казах хусануудые асараа һэн. Даашадаа олон жэл иимэ үүлтэрэй хонидые хаража урмашааб. Һайн түл үгэдэг, амтатай мяхатай.
- Ажахыдатнай хонидой түрэлгэ эхилхээ байна гү?
- Апрелиин эхеэр түл абалгын сү-лөөгүй ажал эхилхээр хараалагдана. Эртүүр түрэһэн үсөөн хонид бии. Хонишоднай сакманаа өөһэдөө абадаг. Малай байра дулаан. Казах хонид манай уларилда ядамаргүй түрэдэг. Жэл бүри түсэбтөө хүрэмэ түл абажа, бүдүүн мал болгодогбди. Хони хаража, ажаллажа байхыень нэгэ хүниие хонишоноор ажалда абаабди. Мал бэлшээридэ гаргахадаа, хойноһоонь ходо хаража байха хэрэгтэй. Малдамнай хүдөөгэй амитад орожо, горитойхон хохидол асардаг. Шэлүүһэнэй гүлгэн, доргон хони бажууна. Жэшээлхэдэ, үнгэрэгшэ жэл хүдөөгэй арьяатан зуу гаран хони бажуугаа һэн. Анхан тахяа шубуу олоор баридаг һэмди. Хүдөөгэй юумэн дууһан бариһан.
- Малай үбэлжэлгэ хэр зэргэ үн-гэржэ байнаб? Хоол хошо ногооной гаратар хүрэхөөр гү?
- Хони малай үбэлжэлгын ба тү-рэлгын үедэ лаб хүрэхөөр хоёр мянга гаран центнер үбһэ тэжээл бэлдэгдэдэг. Угсаахайн дэбисхэр дээрэ малай эдихэ хагда ногоон һайн. Ехэнхи хуби газарнай хада гүбээнүүд, бэлшээри бага. Ой модон соогуур, хүндыгөөр малай эдихэ юумэн бии. Зундаа ногоон һайнаар ургадаг. Ган гасуур болобошье, малда эдюулхэ хоол гүйсэд суглуулжа абадагбди. Малай үбэлжэлгэ бараг хэмжээндэ үнгэржэ байна. Хоол бии, ерэхэ үбэлжэлгэ-дэ эдюулхэеэ хурлахабди. Тугалай шэшэхэдэ, эхэтэйнь бэлшээридэ туужа гарганабди.
- Мал барихаһаа гадна огородой ургамалнуудые таридаг гүт?
- Жэл бүри хартаабха, хапууста, свёкло, морхооб ба бусад ургамалнуу-дые тарижа, эдеэ хоолдо хэрэглэдэг-бди. Аршаандаа эдеэ хоол хадагалдаг газартайбди. Тэндээ ургуулһан огородой ургамалнуудые хадагалдагбди. Зуун табин гектарта орооһото культурануудые таридагбди. Тэрэнэйнь ная, ерэн гектарта зелёнко таригдадаг. Шэниисэ таридаггүйбди, обёос һуулгадагбди. Үнгэрэгшэ жэл үргэн хэм-жээнэй гектарта обёос тарижа, баян ургаса хуряаһан байнабди. Полимнай хорёолоотой. Нёдондо зунай тэнгээр халуун наранһаа таряалан гандаад байһанаа, августын эсэсээр ороһон бороонһоо һэргээ бшуу. Тиигэжэ обёосой хүрэнгын нөөсэтэйбди. Мүнөө жэл 60-70 гектарта паар бодхоохо түсэб табигдана. Тарилгада ашаглагдаха трактор техникэ бии. «Угсаахайһаа» дүрбэ-таба модоной газарта трактор техникэеэ хадагалдаг полевой стан оршодог. Хабар ба намарай сагта тэндэмнай хүймөөтэй болодог шуу. Удангүй хүбүүднай хабарайнгаа ажалда гарахань. Мүнөө трактор техникэеэ бэлдэнэ. Таряанай хүрэнгэ ажахыһаа абадагбди. Ажахыдаа таряа ургуулжа байхадаа, заабол гахай олоор бариха хэрэгтэй. Гахай олоор бариха гэхэдэ, байрань хүйтэн, һаядаа дулаан байра бариха түсэб табигдана.
- «Угсаахай» ажахын мал харахаяа үндэр тушаалта айлшад ябадаг гү?
- Манда үе-үе болоод, хизаарай айлшад ерэжэ, ажахытаймнай танилсадаг. Үнгэрэгшэ жэл хизаарай амбан захирагшын уялга саг зуура дүүргэжэ ябаһан Александр Осипов Дулдаргын аймагаар албан хэрэгээр ябахадаа, манда хүрэжэ, «Родина» ажахын баялиг - шэрүүн нооһотой буряад хонидые хараа һэн. Ажахымнай түрүүлэгшэ Дарима Дондокова ажахынгаа байдал тушаа хөөрэжэ үгэһэн байна. Зүдхэлидэмнай 14 мянган хонин, 400 гаран адуун һүрэг арьбадхагдана. Үн-гэрэгшэ хабар дунда зэргээр зууһаа ерэн табан хурьга абаа. Нооһо килограммынь 25-30 түхэригөөр худалдаа. Бүхыдөө мяха, нооһо, үүлтэртэ малаа худалдажа, 20 сая түхэригэй олзо оршо олоо. А.Осиповые унаадаа һуулгажа, «Угсаахайн» ажабайдал харуулааб, дүтөөр танилсуулааб. Амбан захирагша мал һонирхожо хараа, амарагшадай байра байдалтай танилсаа. «Гүрэнэй дэмжэлтэгүйгөөр хони олошоруулхань ехэ хүндэ», - гэжэ хүндэтэ айлшанда ойлгуулаа бэлэйб. Хизаарай амбан захирагша хүдөөдэ ажал хэдэг зониие анхаржа, дэмжэлтэ үгэхэеэ найдуулаа.
- Һайнта даа.

You have no rights to post comments