Хүсэ шадалтай догойнхид
Элинсэгүүднай үмсынгөө болон хамтын ажалда улаан гараараа, хара хүлһөөрөө оролсон хүдэлжэ ябаһан. Нютаг бүхэндэ бар хүсэ шадалтай, шүрбэһэлиг сула бэетэй зон үсөөн бэшэ байһан. Машина техникын хоморто иимэ шадалтай зон саг сагаараа, сахилза хүхөөрөө гэдэгтэл байгаалиин тэнсүүри байгаа юм гү. Сагай эрхээр хүн хара багаһаа ажалда дүршэлтэй, түбһэншэ, түргэн наһаа хүсэдэг, гадна олонхинь һүбэлгэн, һонор хурса болон ухаатайшье байжа болоо.
Элдэб һонин ушарнууд зоной дунда таража, ябан ошон нютагай домог болон дамжуулагдадаг гээшэ ааб даа.
Нэгэ иимэ ушар тухай Догой нютагай Василий Жалсанов аха хөөрөө: «Засагай Гончикжаб (Жаб) гээшэ Догой нютагай орой баян хүн байһан. Тэрэ үеын баяшуулай үхэр мал хизааргүй талаар нэмжыһэн, тоо томшогүй байһан гэлсэдэг. Нютаг нютагай баяшуул өөһэд соогоо хүүгэдээ айл болгожо, худа ураг ородог һэн. Тиигээд Засагай Жаб нэгэ басагаяа Хүнхэрэй Зодбын Сандан ноёной хүбүүндэ хадамда үгөө бэлэй. Хүнхэр руу Засагай Жабтанай басагаяа хүргэжэ ошоходо, олон хүн эд бараа, энжыень абаашалсаһан ааб даа. Сандан ноён халамгайхан болоод, нютаг дээрээ дээрэлхүү зантайханаар догойнхидто хандажа, «хахархай дэгэлтэй догойнхид, тээльниг (һургаагаар хэгдэһэн үндэр хорёо) сооһоом 1-1 мори барижа унагты» гэжэ гасаалһан ха. Тиихэдээ тээльнигэй үүдэн нээгдэхэгүй, урга болон морин үгтэхэгүй гэһэн эрилтэнүүдые табяа. «Барижал абаха һаа, абагты» гэһэн ха. Догойнхид удаан бодожо байгаашьегүй, дэгэлнүүдээ тайлажа, бүһэеэ зурам болгоод, томожо мушхамал хээд, бугуули хаяһан. Тээльниг руу нэгэ үзүүрыень шэдэжэ, татаад байхадань, дүрбэн хүбүүд хоёр тээһээнь гүйлдэжэ ерээд, дүр-бэн хүлһөөнь үргөөд хаяжархидаг байһан. Тиимэ хүсэтэй, шадалтай хүбүүд ябаа. Арба гаран гү, али хорёод мори хаяад байхадань, Сандан ноён: «Заа, хүбүүд, иигэд гээд хүрэг лэ дээ» гэһэн ха. Тиигэжэ «хахархай дэгэлтэй» догойнхид Сандан ноёниие һургаһан юм».
Тэдээн соо Мантаа Базар, Хутагта Гончик ба бусад хүсэ шадалтай зон олон ябаһан. Хутагта Гончигто хүнхэрэйхид дутуу ургалагдаһан мори үгэһэн ха, тиихэдэнь гуйбань алдууржа, морин гүйгөөд ябашоо ааб даа. Тэрэ хороо бусалаад, нэгыень барижа абахадаа, ташаа дээгүүрээ шабхадажархиһан, тэрэ морин муудашаһан гэдэг. Хутагта Гончигой дүү Хутагта Бүдэ гэжэ Могойтын түмэр харгын барилгада зониие татадаг, баһал хүсэ шадалаараа суурхадаг хүн ябаа. Тэрэнэй түмэр харгын узкоколейкын рельс хургаараа ходолжо абахыень хараһан ородууд түмэр харгын барилгада хэрэгсэлнүүдые абаха оошорто табидаг байһан гэлсэдэг һэн ха.
Эрдэм урлдэмжэгшэ
Тал иигээд Засагай Жаб гээшэнь хэн бэ гэжэ һонирхожо, түүхэ руу шунган, үри һадаһад, түрэл гаралаарнь һонирхооб. Гүрэнэй ба олониитын ажаябуулагша, Санкт-Петербургын университедэй профессор, Буряад-Монгол АССР-эй гэгээрэлэй түрүүшын сайд Базар Барадин Пётр Бадмаевай үмсын гимназида һуража байһанаа нютагаа бусаад, Агын талын баяшуулай нэгэн Засагай Гончикжабай (Жаб) оршуулагша боложо, наймаагайнь хэрэгээр Германи, Швейцари болон Итали гүрэнүүдээр үдэшэжэ ябаһан гэжэ мэдэжэ абаа һэм. Энэ аяншалга эрдэмтэнэй саашанхи ажабайдалда элихэн нүлөө үзүүлһэн юм.
Тэрэ үедөө бэрхэ, ябуулгатай, зоригтойл зон ябаал даа гэжэ нютаг хүбүүдээр омогорхонгүй аргагүй. XIX зуун жэлдэ, тэрэ сагтаа түрүү хүнүүдэй нэгэн гэхэдэ, Догой нютагай ажаһуугша, сагаангууд угай гулваа, II гильдиин наймаашан Засагай Гончикжаб (Жаб гулваа) болоно. Тэрэ Могойто, Ага, Бооржо, Нэршүү, Шэтэ болон Монголдо олон лавка-магазинуудтай байһан. Монгол, Хитад руу эд бараа абаашадаг, тэндэһээ наймаа асардаг бэлэй. Аяар холуур, хари гүрэнүүдээр наймаа хэжэ ябаха ухаатай һүбэлгэн, нилээн зүрхэтэй байһан гэжэ ойлгохоор. Засагай Гончикжабай (Жаб) Лыксок хүбүүнэй аша хүбүүн Аюр Анандаевай хөөрэһөөр, элинсэгынь хари гүрэн Базар Барадинтайл нэгэ ошоһон бэшэ, хэды дахин ябаһан. Нэгэ ошоходоо, бүхы зөөриеэ, үхэр малаа худалдаад ошоһон ха. Харин бусахадаа, зөөриеэ гурба дахин арьбажуулһан байна. Элинсэгынь наймаагаа поездоор, пароходооршье асардаг байһан ха. Айлай одхон хүбүүн гэртэхинээ үргэжэ, зөөрииень эдлэдэг байһан гээшэ ааб даа. Харин Гончикжаб абынгаа үбгэрхэдэ, бага Лыксок хүбүүниинь Юрьев (мүнөө Тарту) хотын университедэй эмнэлгын факультедтэ һуража байгаа. Тиихэдэнь Цыренжаб ахань гэртэхинэйнгээ бүхы зөөри хаража үлэһэн юм.
Засагай Гончикжаб гулваа ябахадаа, Николай хаан-тайжые угталсаһан. Тэрэнэй сагаангууд угай гулваа байха үедэ Шэтэдэ гимнази нээгдэһэн. Агын Степной Дүүмэ гимназиин барилгада мүнгэн зөөри оруулһан. Жаб гулваа өөрын хубита - ехэ мүнгэ оруулһан юм. Тиигэжэ энэ гимназида хэды буряад хүүгэд һураха аргатай болоһон. Тэрэ үгытэй зоной үхибүүдэй европейскэ эрдэм шудалалгада ехэ туһалдаг байһан. Агын Дүүмын ахалагша тайшаагаар 1890-ээд онуудта хүдэлһэн Зоригтын Жалсарайн һургуули хэхэдэнь, ехэ туһалһан. Иигэжэ Засагай Гончикжаб ёһотойл эрдэм урлал дэмжэгшэ (меценат) ябаһан байнал даа.
Бэлэн бэшэ хуби заяан
Даширабдан Батожабайн нэрэмжэтэ Догойн дунда һургуулиин 110 жэлдэ зорюулаг-даһан «Школа жизни» ном соо иигэжэ бэшээтэй байдаг: «1907 оной намар Догойн Бэлшэрэй хушуунай үбэртэ Гончикжабай Цыренжабай - Жаб гулваагай хүбүүнэй үбэлэй буусада нютагай эгээл томо модон гэртэ 1 классай, 5 жэл һураха училищи нээгдээ һэн. 1917 ондо тэрэ 2 классай училищи болоо бэлэй. Догойн 2 классай училищиин директорээр 1920-ёод онуудта Уханааша-багша хүдэлһэн. Тэрэнэй бодото нэрэ Цырендоржи Цыренжапов, Засагай Гончикжабай аша хүбүүн болоно. Тэрэ үедэ һургуулида баһал Цырендоржи багшын дүү, Ринчин-Доржо Цыренжапов багшалжа байгаа. Тэдэ хоёр Цыренжаб Гончикжапов абадаа адли Шэтын эрэшүүлэй гимнази дүүргэһэн юм. Абань совет засаг тогтоон абаагүй, тиигээд аюулта дайсан гүүлэжэ, 1920 гаран онуудаар түрүүшүүлэй тоодо хамалганда абтаһан, тэндээ наһа бараһан». Энээн тухай 2019 ондо «Толон» газетын 44-дэхи дугаарта бэшэгдэһэн.
Багшын ажалай ветеран, Россиин Федерациин ниитэ һуралсалай хүндэтэ хүдэлмэрилэгшэ Аюр Анандаев, Засагай Жабай Лыксогэй аша хүбүүн иигэжэ хөөрөө: «Засагай Гончикжаб (Жаб) Цыренжаб болон Лыксок хүбүүдтэй байһан, ахань Гончикжапов, харин Лыксогынь Жабай гээд саашадаа ябаа. Олон басагадтай байһан гэдэг. Нэгэниинь Сандан ноёной бэри болоно. Үшөө нэгэ басаганиинь сүлэлгын һүүлээр Зима станцида Эрхүүгэй Илья гэжэ нүхэртэеэ олон жэл ажаһууһан. Һүүлдэнь Оловяннын хажуудахи нэгэ нютаг зөөжэ ерээ һэн, хоёр-гурбан хүүгэдтэй бэлэй. Нэгэ хүбүүниинь Оловяннын райком партиин 2-дохи секретаряар хүдэлөө. Абын мэндэ байхада мэдэлсэдэг байһамди. Гурбадахи басаганиинь Урда-Агын Тумаа баянай бэри, Ринчин хүбүүнэйнь һамган болоһон. Тумаа ноёной хоёр хүбүүд офицернүүд байһан. Ринчин хүбүүниинь Хитадта Квантунска армида Уржин Гармаевтай сугтаа алба хааһан, тэрэнь генерал-полковник болоһон, харин Тумаа Ринчин - генерал-майор. Нүгөө хүбүүниинь Квантунска армиин полковник болоһон. Буряадуудай ураг-шаа нүүжэ ошоходо, Хитад газар үгөөгүй. Түрүүн бэлэн бэшэ байһан, хүлеэжэ байһан газар байгаагүй. Ехэ ябуулга хэжэ, Тумаа Ринчин тэндэхи нэгэ амбан хүнтэй хөөрэлдэжэ, мүнөө байһан газараа хуулиин ёһоор абаһан. Совет засагай ороходо гү, али хэдыдэнь бэ Тумаа Ринчин Австрали тэрьелжэ ошоһоноо ерээд, Бээжэн хотодо ажаһууһан гэлсэдэг. Жабай бэшэ басагадыень мэдэхэгүйб. Сүлэлгын һүүлээр зон нютагаа бусаха эрхэгүй байһан ха юм.
Гончикжабай Цыренжаб, Засагай Жабай ехэ хүбүүн, нютагай старшина, сагаангууд омогой зайһан ябаһан юм. Цырендоржитон хүбүүтэй хадаа хүбүүгээ үгэһэн байгаа юм гү, мэдэнэгүйб. Тэдэ Рабжима басагатай байһан, абын дүү. Үншэрөөд, ахындаа Урда-Ага ерээд, Жигмидэй Базаржап гэжэ нүхэртэй болоһон. Тэдэ табан хүбүүдые ба басага хүмүүжүүлһэн. Бэшэ аха дүүнэрыень мэдэнэгүйб.
Засагай Жабай бага хүбүүн, Жабай Лыксок – Агын түрүүшын врач, Агын Буряадай тойрогто элүүрые хамгаалга эмхидхэгшэ юм. Лыксоктэнэй лаб хоёр басагадые мэдэхэб. Лыксогэй Лыгжима басаган Гомбожаб Цыбиковэй Дондок-Ринчин хүбүүнэй һамган болоһон. Тэрэ Шэтын эхэнэрэй гимнази дүүр-гээд, Урда-Агын Молотовой колхозой һургуулида багшалһан. Һүүлдэ Догойдо Түмэн-Баяр хүрьгэнэйдөө, Амгалан басагандаа үргүүлжэ, тоонтодоо бусаха хуби заяатай байгаа. Хоёрдохи Һамажаб басаганиинь гэр бүлэтэеэ Монгол руу гараһан юм. Абын Япон дайнда ошохо гэжэ Монголдо байхадань, тэрэ басаган ерэжэ уулзаһан байна. Үшөөшье басагадтай байһан аабза, би мэдэхэгүйб. Абам Зугаалайда һуража байхадаа, Лыксок докторой хүбүүн байһан аад, нэгэ үдэр линейкэдэ «ангиин дайсанай хүбүүн» гүүлээд, һургуулиһаа үлдүүлһэн. Хүгшэн абые аха дүүнэртэйнь 1938 ондо сүлэһэн. Абамнай уг узуураа мэдэдэг һааб даа. Совет засагай үедэ ангиин дайсанай хүбүүн гүүлэжэ ябахадаа, юумэ нюуха, хөөрэхэгүй, мэдэлтэшьегүй гэжэ һанадаг байжа болоо. Зарим зон түрэлэй болохогүй гэжэ угайнгаа бэшэг таһалдаг, хаядаг байһан. Хүнэй худалааршье хэлээ һаань, сүлэжэрхидэг саг байгаа ха юм. Тиигээд лэ тиимэ холын сагай бэшэшье һаа угай бэшэг таһаршаһан лэ даа».
Шударгы гулваа, эрдэм урлал дэмжэгшэ, һүбэлгэн түргэн наймааша Засагай Жабай үри һадаһад мүнөө гурбан гүрэнэй дэбисхэртэ түбхинэжэ, эрдэм һургуули шудалан, үнэржэн ажаһуудаг юм.
