"Толондо" хүдэлхэ үедөө.

 

- Батор Бадмаевич, наһанайтнай намтарһаа хѳѳрэлдѳѳгѳѳ эхилэе...
- Минии түрэһэн нютаг Агын аймагай Улаан-Булаг юм, тэрэ сагтаа урдалхуу С.М.Кировэй нэрэмжэтэ хамтын ажахын түб байһан. Нютагай зүблэлтэй, эхин шатын һургуулитай һэн гэдэг. Хожомоо Согто-Хангилай Сталинай нэрэмжэтэ ажахытай ниилэжэ, түрэл һууримнай бүхы байдалтаяа тиишээ зѳѳһэн. Мүнѳѳ Улаан-Булагта хонишоной буусаһаа бэшэ юумэн байхагүй. Гэхэтэй, аршааниинь байгаа ааб даа. Жэлэй ямаршье хаһада тоонтоёо заабол бараалхадаг, адха шоройень гэртээ хадагалжа байдагби.
Хоёр наһа хүрэжэ ябахадаа, Могойтын аймагай Үрѳѳнэйн «Коминтерн» ажахын хонишон Бадмын Шагдар гэжэ айлда үгтэжэ, бага наһамни хүдѳѳдэ, малша зоной дунда үнгэрѳѳ. Балшар наһанайм эдэ жэлнүүд хүн болохо ябадалдам эгээл шиидхэхы удхатай, алиш талаараа сэгнэшэгүй үүргэтэй хаһа байгаал даа. Ухаан бодолойм, абари зангайм, сэдьхэл доторойм, бэе махабадайм хүгжэлтэдэ хүдѳѳгэй байдал, тэгшэ тэнигэр, даруу сэсэн, ажалша малша зон, шэрүүнш һаа, ѳѳрынхеэрээ һайхан байгаали, эгсэ эрид тэнгэриин уларил сэхэ нүлѳѳлжэ, хожомойм ябадалда бата тулга болоһон гээд мэдэрдэгби.
Аба эжым үзэг бэшэггүй даа, эгээлэй юрын, талын лэ малшад һэн. Зүгѳѳр хүдѳѳгэй амидарал, мал ажалай орёо, нарин талануудые анханһаа мэдэхэ, шэрхи бүхэриг хүнүүд бэлэй. Энээнэйнь зарим хубиие бэедээ шэнгээһэн байгдаа бэзэ. Тиигээдшье хара багаһаа хүдѳѳгэй ажалай амта абажа үндыгдѳѳ.
Үнгэрэгшэ зуунай табяад онуудай эхеэр Дулаан-Харын үбэртэ, Агын голой урда бэедэ сэрэгэй томо гарнизон байдаг һэн. Гурба удаа абатам тээ хойнонь зуһажа, би бүхы сагаа шахуу тэндэ үнгэргэдэг һэм. Ород хүбүүд, басагадаар наадажа, сэрэгэй гарнизоной оршондо, сэрэгшэдэй дунда бүхэли зунаа байрлажа, ород хэлэндэ, элдэб юумэндэ нилээд һурагдаа. Тэрэл үедэ Габзанай Болод гэжэ абымнай эгэшэ хуряахай Хангилай МТС-эй директор байһан, намда азбука, үнгэтэ карандашуудые, «Барон Мюнхгаузенай ушаралта ябадалнууд» гэжэ буряад оршуулгатай угаа һонин ном бэлэглэжэ, удангүй уншажа һурааб. Тиихэдэ абатаяа хони бүридхэнгѳѳ, мянга хүрэтэр тооложо шадаха бологдоо. Нэгэ үгѳѳр, һургуулида ороходоо, уһан ород хэлэтэй, ябууд уншаха, тоолохотой, хүсэд аяг аашатай болоод ябагдаа, зүгѳѳр бэшэгтэл һуража үрдеэдүй байһан хаб.
- Саашадаа Үрѳѳнэйнгѳѳл һургуулида ороо гүт?
- Октябрь һарын тэнгээр түрэһэн намайе абатамнай 1955 оной намар һургуулида оруулхагүй гэжэ шиидэһэн байгаа гү, гэртээ үлѳѳ һэм. Тиигэжэ байтар, октябриин эхеэр Үрѳѳнэйн эхин шатын һургуулиин директор Аюр Ральдиевич Ральдин багша «хүбүүгээ һургуулида асарагты» гэжэ абатандам захиһан байгаа. Энээниие дуулаад, хэмгүй баярлаһанаа мүнѳѳ хүрэтэр мартагшагүйб. Юушье бэлдээгүй байһан ушарһаа эжытэеэ сэрэгэй гарнизон ошоходомнай, тэндэхи эхэнэрнүүд, минии нүхэдэй эжынэр, тэрэ доронь хубсаһа хунар, ном һудар, һуралсалай бэшэш хэрэгсэлнүүдые суглуулаад, саахар шабга, бэшэш амтан бэлэгүүдые барюулаад, һайнаар һурахыемни захяад табяа агша һэн. Үглѳѳдэрынь эжытэеэ мори тэргээр һургуулида гэжэ Үрѳѳнэй руу дугшуулаа бэлэйбди. Тиигэжэ «хахадахи» ангиин шаби бологдоо һэн.
Тэрэ үедэ Үрѳѳнэйн һургуули Шэтэ можо дотороо эгээл эрхим гэжэ тоотой байгаа. Директорынь, Ральдин багша, можо соогоо түрүүшын РСФСР-эй габьяата багша һэн. Сэрэгэй казарма шэнги гуримтай хамтын байра, янза бүриин гутал, хубсаһан, шанартай эдеэ хоол, шанга сахил журам, наһанай илгаагүй ажалда дадхаалга, эрилтэ ехэтэй багшанар, хүмүүжүүлэгшэд – иимэ эрхэ байдалда һургуулиин шаби болооб. Гэхэтэй, Ральдин багшын Догойдо найман жэлэй һургуули сэрэгэйхидээр барюулаад, тиишээ зѳѳхэдэнь, байдал эгсэ ондоо болоо һэн.
Саашадаа Догойн найман жэлэй, Зугаалайн дунда һургуулинуудта һурагдаа. Алиш һургуулида угаа бэрхэ, эрилтэ ехэтэй, эхэ эсэгэ мэтэ багшанартай, хүмүүжүүлэгшэдтэй байгаабди. Тэдэнэй үгэһэн хэшээлнүүд, һургаал заабаринуудынь, хүн түхэлынь бидэнэй хуби заяанда алиш талаараа шиидхэхы үүргэ нүлѳѳтэй байһан гээшэ. Тиин малшадай хүүгэдтэ интернат хадаа эжы абын гэр мэтэ байгаал даа. Арбан нэгэн жэлдэ тэрээн дээгүүр гараһан минии үетэн хуби талаантай зон байгаабди.
Үрѳѳнэйдэ, Догойдо пионерэй дружинын соведэй түрүүлэгшэ байхын хажуугаар саг үргэлжэ ханын газетэ гаргадаг һэм. Зугаалайда комсомолой комитедэй секретарь ябааб. Хара багаһаа бэе муутай, үе мүсын бүхы үбшэндэ дайрагдажа, ханяажа хадхаляатажа зободог, жэлдээ хоёр-гурба һара эмнэлгын газарта үнгэргэдэг аад, 6-дахи ангиһаа гам хайрагүй бэеэ һорижо эхилээд, хожомоо тэнхээ тамираа эгсэ хубилгажа шадагдаа һэн. Байн тамирай олон янзаар хубидаал дээгүүр үрэ дүншье туйладаг болооб. Хэлэ бэшэгтэ, тоо бодолгодо, физикэдэ угаа шуналтай һэм. Зургаадахи ангида һуража байхадаа, үдэр бүриин тэмдэглэлнүүдые бэшэжэ эхилээ бэлэйб. Һургуулиин жэлнүүдтэ ород, буряад, гадаадын удха зохёолой, ирагуу найруулгын классика болон мүнѳѳнэй зохёолнуудые, марксизм-ленинизмын классигуудай бүтээлнүүдые нэтээр шудалагдаа. Нэгэ үгѳѳр, бүхы наһаараа ѳѳр дээрээ хүдэлэгдѳѳ, мүнѳѳш тэрэнээ алдахагүй гэжэ оролдодогби. Залуу үетэндэ хэлэхэ нэгэл захяа: бэеэ гамнангүй, таһара баалаад, саг үргэлжэ ѳѳр дээрээ хүдэлэгты, үрэ дүнгынь заабол үзэгдэхэ.
Үшѳѳ нэгэ шухала тала. Минии үетэн, илангаяа малшадай хүүгэд, бага балшар байхаһаа ажал дээрэ үндыһэн зон болонобди. Эхэ эсэгэдээ хамһалсахын хажуугаар колхозой элдэб ажалда нэгэнэйл зэргэ ябахаш. Тиихэдэ үбһэ хулһа, газарай ургаса хуряалга, нооһо абалга һургуулиин хүүгэдэй хүсѳѳр лэ бүтэдэг байһан. Үнэндѳѳ, бидэнэй хээгүй хүдѳѳ-гэй ажал оостой байха.
- Һургуулиин удаа хаана, ямар эрдэм мэргэжэл шудалһан гээшэбта?
- Зугаалайн дунда һургуули 1966 ондо дүүргээд, физикэдэ шуналтайгаа хараадуулан гэхэ гү, Новосибирскын электротехническэ институдай электромеханическа факультедтэ орооб. Хоёрдохи курсын һүүлээр С.М.Кировэй нэрэмжэтэ Томскын политехническэ институдай теплоэнергетическэ факультедэй «атомные электростанции и установки» таһагта һуралсалаа үргэлжэлүүлээ һэм. Эндэ һуража байхадаа, факультедэйнгээ һуралсалай комиссиин түрүүлэгшээр хүдэлэгдѳѳ. Хожомоо, «Агинская правда» газетэдэ ажаллаха үедѳѳ, Москвагай М.Горькиин нэрэмжэтэ Литературна институдай уран шүлэгэй таһагта заочноор һуралсал гарагдаа һэн.
- Таниие дотоодын сэрэгэй газетын корреспондентээр Алас-Дурнада алба гараһан гэжэ дуулаһан байнаб...
- Зүб лэ даа. 1972 ондо сэрэгэй албанда татагдаад, Южно-Сахалинск хото дээрэ дотоодын сэрэгтэ алба хэжэ эхилээ һэм. Удангүй Хабаровск хото дуудуулжа, «Страж Родины» гэжэ сэрэгэй газетэдэ түрүүн фотокорреспондентээр, удаань корреспондентээр албаяа үргэлжэлүүлээб. Эндэ алба гараха үедѳѳ Алас-Дурнын олонхи газар нютагуудаар ябажа, элдэб жанрай толилолгонуудые сэрэгэй түб газетэ, сэтгүүлнүүдтэ гаргуулһанби. Иимэ хатуу һуралсалтай, нилээд дүршэлтэй нютагаа бусажа, энэ мэргэжэлээрээ ажаллахада, жэшээгүй бэлэн шэнги байгша һэн. Тиихэдэ сэрэгэй цензура гээшэ тусгаар шанга эрилтэтэй һэн, нэгэл буруу баримтын олдоо һаа, дүрэ зурагшье, толилолгошье «нара харахагүй».
- Сэрэгэй албанһаа бусаад, хаана хүдэлѳѳбта?
- Шэтын аймагай «Знамя коммунизма» газетэдэ түрүүн корреспондентээр, удаань экономикын таһагые даагшаар хүдэлѳѳб. Тиихэдэ редакторынь мэдээжэ уран зохёолшо Сергей Зарубин байгаа. Аха нүхэрнай угаа бэлигтэй, дүршэл шадабари ехэтэй, бидэндээ эсэгэ мэтээр хандадаг хүн һэн. Забһарай олдоходо, бидэнээ суглуулаад, элдэб һонин ушарнуудые, сэрэгэй албанда ябаһанаа хѳѳрэхэ, ябууд һургаалшье зааха.
Эндэ 2 жэлһээ үлүү хүдэлѳѳд, Агаяа ерэжэ, «Агинская правда» газетэдэ корреспондентээр, таһагые даагшаар, «Агын үнэн» дубляжда редакторай орлогшоор ажаллаа һэм. Тойрогой газетэдэ хүдэлжэ байхадаа, нютагайнгаа ажахынуудаар оло дахин ябагдаа, олон зоноор танилсагдаа, олон юумэ мэдэхэ бологдоо һааб даа. Удаань 2 жэлэй туршада Москвада ажаһууха ябадал гараа. Тиихэдэ «Охота и охотничье хозяйство» сэтгүүлдэ саг зуурын хэлсээнэй ёһоор хүдэлѳѳб, угаа олон юумэндэ һурагдаа, илангаяа агнууриин талаар. Тиихэдэ мэдээжэ буугай инженер Е.Шишкинэй туһаар һайн буу абагдаа һэн, энээниие мартаха аалши. Москваһаа нютагаа бусаад, тойрогой радиоредакцида ород, буряад дамжуулгын редактораар, ахалагша редактораар хүдэлѳѳб. Эндэ мүн лэ олон шэнэ юумэ мэдэхэ, шадаха бологдоо.
Эгээл эндэ ажаллажа байхадамни, 1989 оной сентябрь һарада Агада бэеэ дааһан буряад хэлэтэ газетэ байгуулагдахань гэһэн мэдээн дуулдаба. Тиин тэндэ ажаллаха сэтгүүлшэд хэрэгтэй боложо, түрүүлэн шахуу тиишээ орохо хүсэлтэй байһанаа КПСС-эй окружкомдо мэдүүлбэб. Октябриин 1-дэ шэнэ газетын редакциин коллектив байгуулагдажа эхилээд, Ц.Гонгоров - редактораар, би - орлогшоорнь, Б.Батожапов харюусалгата секретаряар томилогдобобди. Тиигэжэ түрүүн тойрогой, байн Бүгэдэ буряадай «Толон» газетэдэ түрүүшын үдэрһѳѳнь эхилжэ, саашадаа 20 гаран жэлдэ хүдэлхэ хубитай байгдаал даа, тэрэнэй арбаад шахуу эгээл хатуу жэлнүүдтэ ахамад редакторынь байһанаа һанахада, эндэ һаял шэнгеэр ойндо ородог. Эндэ хүдэлжэ байхадаа, Россин Сэтгүүлшэдэй холбооной эмхидхэн байгуулгын хуралда хабаадаа бэлэйб. 1994 ондо Монголой ниислэл хотын «Улаан-Баатар» һонинтой хани харилсаанай хэлсээн баталагдаа. Бэшэ бэшэш ябуулганууд саашадаа олон байгаа...

Дэлгэрэнгыгээр 41-дэхи дугаарта.

You have no rights to post comments