Гүрэнэй шанда зууршалхаар лэ!

Зоригто Лхамаев суута уран зохёолшын ном тухай hанаhанаа бэшээл юм бэзэ, би энээндэнь тиитэрээ торосолдохоёо hананагүйб. Гэбэшье hүүлэй хэдэн жэлнүүдтэ Даширабдан Батожабай, «Төөригдэhэн хуби заяан» гэжэ байжа дуулахадаал, тэрэ зуура «Байгал» журнал соо уншаhан Дамбинима Цырендашиевай «Сэмүүн саг» гэhэн гайхамшагта зохёол hанаандам ерэшэдэг болошонхой агша. Тиин эдэ хоёр зохёолнуудай хоорондохи илгаа тухайнь бэшэхэеэ hанаа hэм. Зүгөөр түрүүлжэ, урда сагуудта юрэдөөш мэдэгдээ танигдаагүй, Ага нютагhаа гарбалтай, ехэхэн талаан бэлигтэй Дамбинима Цырендашиев (мүнөө наһа бараhан) зохёолшон тухай өөрынгөө зүгhөө нэгэ хэды hанамжа бэшэхэеэ hананам.

Нэгэн гэбэл, эндүүрээгүй hаам, энэ хүмнай мэргэжэлтэ зохёолшон бэшэ байгаад, ямар баян үгэтэй, ямар ульгам гоёор бэшэдэг хүн байшаба гээшэб, ямаршье буряад зохёолшонhоо дутуугүй! Хоёрдохёор гэхэдэ, энэ зохёолшоной бэшэhэндэл адли зохёол урда тээнь оройдоошье уншаагүй байгааб!

«Сүүгэлэй дасан», «Сэмүүн саг» - гайхамшагта зохёолнууд. Энэ талаараа Нобелиин шанда хүртэhэн А.Солженицынэй «Архипелаг ГУЛАГhаа» дутахагүй зохёол гэхэдэ, алдуу болохогүй байха.

1930-аад онуудаар хамалган хюдалганда ороhон, зоболонгой далайе гаталhан, гаталжашье шадангүй, хари газарта хосорhон Ага нютагайнгаа зоной намтар түүхыень наhан соогоо суглуулжа, нягта саана нюужа, хадагалжа байhан аад, хэзээб даа нэгэтэ, оройдоошье гэм зэмэгүй байhан хүнүүд сагааруулагдахал байха гэжэ саанаhаа мэдэжэ байhандал, ерэхэ сагтань арад зондо баран бултыень бусаажа, сэхэ руунь дуулгажа, хэлэжэ үгэжэ шадаба гээшэ!

Д.Цырендашиев эдэ зохёолнуудайнгаа түлөө Гүрэнэй шанда хүртэхөөрөөл хүртэхэ хүн байгаа, теэд алим бэ? Тэрэ зуура буряад яhатан зон эндэ хам оролсохо байгаад, юундэ энээниие дуугай байжа үнгэргөөбибди? Энэ зохёолшон өөрөө Агын тойрогой, тэндэхил хүнүүд тухайгаа бэшэhэн гэхэеэ hанаа юм hаань, нютагайнь зон Үбэр Байгалайнгаа ноёд сайдта зууршалга барижа болохогүй байгаа гү? Мүнөөшье оройтоогүйл байха. Минии мэдэһээр, зарим нэгэн дунда зэргын бэшээшэд иимэрхүү үндэр шанда хүртэжэ байдаг, хэдүүдынь дэмжэдэг байгаа юм, мэдээжэ юм бэзэ.

Зохёолнуудые зэргэсүүлхэдэ...

Саашань гэхэдэ, зарим зондо таагүй юумэ бэшэжэ, зэмэлүүлжэшье магадгүйб, мэдэжэшье байгаа hаа, бэшэхэл гэжэ шиидэбэб. Даширабдан Батожабай Буряадай элитэ уран зохёолшон гэжэ бултанда мэдээжэ юм ааб даа. Гансахан «Төөригдэhэн хуби заяагаараа» өөрыгөө хаана холуур суурхуулжа шадаhан. Би энэ зохёолыень бүри үнидэ, урда зуун жэлэй 70-аад онуудаар, ахамад классуудта hуража байхадаа, ехэтэ хужарлан уншаhанаа hананам. Яатараашье Аламжа Жалма хоёр тиихэдэ хадуугдаа, хайрлагдаа hэм. Һүүлдэнь, дүшөөд наhандаа ябахадаа, өөрөө бага зэргэ уран зохёол бэшэжэ эхилхэдээ, үшөө дахин энэ зохёол уншаа hэм. Удаан уншагдаа. Тиихэдэ би Буряадайнгаа суута уран зохёолшодhоо hургаал абахаяа hанахадаа гү, карандаш гартаа баришанхай уншадаг болошоод байhамби. Өөртэм хэрэгтэй юумыень тэмдэглэжэ абаха гэжэ. Мүнөө болоходо, энэ зохёол, теэд… намда хэрэггүй шэнги болошоод байнал. Шалтагааниинь – «Сэмүүн саг». Үшөө зүб руунь хэлэхэдэ, эндэhээ «Бандит Долгор» гэжэ үгүүлэлынь. «Сэмүүн сагые» баранииеньшье уншажа байхада, хүнэй үhэнэй үрзыхөөр, тиибэшье «Бандит Долгорые» уhа нюдэн болохын наана уншажа дүүргэхэдээ, Д.Батожабайн «Төөригдэhэн хуби заяанай» гол нюурнуудынь болохо Аламжа Жалма хоёр гэнтэл толгойдом орошоо hэн. Д.Батожабай Д.Цырендашиев хоёр Ага нютагhаа уг гарбалтай. Тиихэдэ эдэнэй номууд соо дурсагдаhан гол геройнууд - Аламжа, Жалма, Долгор, Бальжинима гээд, мүн лэ эндэл тоонтотой байhан. Эдэ дүрбэнэй яажа зобоhон, тулиhан, хуби заяагаа алдажа төөриhэн тухайнь эдэ уран зохёолшоднай адли гоёор зураглажа шаданал даа. Зүгөөр зохёолнуудай хоорондохи илгаань, удхань гэжэ тад ондоонууд! «Сагайнгаа ерэхэдэ, саhаншье хайладаг» гэдэгтэл, мүнөө сагай хубилшоод байхада, тэрэ үни холо сагтахи үнэн буруугай үйлэ хэрэгүүд тоб байса урагшаа гаража ерээд байна гээшэ. Теэд хэн эндэ зэмэтэй болоноб? Гүрэн дотороо, арад зондоо худхаляа хёморол үзүүлhэн Октябриин хубисхал зэмэтэй болоно! Тэрэгүй hаань, үнэнhөө гэжэ, «буруугай бэлшээриhээ тиимэшье холо гаража үзөөгүй» байhан буряад талын басагад, хүбүүд газар дэлхэйн нюруу дээгүүр тиитэрээ тэнэжэ, тулижа, тамын орон гээшые хоёр нюдөөрөө хаража, үзэжэ ябахагүйл hэн ха. Зобохоhоо байха, аглаг hайхан Ага нютагтаа аба эжытэеэ адууhа малаа харалсажа, инаг дурлал мэдэлсэжэ, үхибүүдээ үргэжэ, анбун, амар амгалан наhан соогоо hууха байгаа.
Аламжа Жалма хоёр уран зохёолшоной уураг толгойhоо абажа, гурбан ботито роман соогоо оруулhан гол нюурнуудынь, тиихэдэ Долгор Бальжинима хоёр үйлын үреэр үнэн дээрээ байhан хүнүүд. Түрүүшэ хоёрынь хаанта засагай унажа, Октябриин хубисхалай ерэжэ байха үе багта зол жаргалаа алдана (эдэнэй Булад хүбүүниинь лэ хубисхалай hүүлээр тэрэ ехэ жаргал гээшыень үзэхэ, эдлэхэ юм хаш), hүүлшын хоёрынь 1930-аад оноор гэнтэл төөрижэ ябашанад.

Саг сагтаа, сахилза хүхэдөө

Үнэхөөрөө гайхахаар бэшэ гү? Алим бэ теэд, тэрэ ехэ гайхал жаргал гээшые «харанхы мунхаг арад зондо» асаржа бэлэглэhэн Зүблэлтэ засаг гээшэмнай? Түрүүшэ хоёртонь асаржа үгэhэн мэтэ байгаад, оройдоол арба гаран жэлэй үнгэрөөд байхада, нүгөө хоёрыень хосороожо хаяна бэшэ аал? Эндэ Долгор Бальжинима хоёрой зэмэнь гэхэдэ – баян бардам айлай үхибүүд байгаа, тиигээд лэ дүүрээ! Д.Батожабай тэрэ 1930-аад оной үедэхи хамалган, хёмороон тухай дуулаа мэдээгүй гэжэ hанаа гүт? Юу дуулахагүй hэм даа, ехэшүүлhээ дуулахаhаа байха, өөрөө ухаа орошонхой, томо боложо ябаhан hонор хүбүүн хуу мэдээд, ойлгоод байгаа гэжэ хэлэхэ хэрэгтэй. Яахабши теэд, совет засагай үедэ түрэhэн, үдэhэн хүн хадаа аргагүй, сагайнгаа эрхээр зохёолнуудаа тэрээхэн коммунис идеологи гээшыень баримталжа бэшэхэл ёhотой байгаа ха юм. Хаанта засагай үедэ үгытэй ядаруу буряад зониие большевигүүд лэ борьбо дээрэhээнь бодхоогоо, жаргал үзүүлээ гэжэ заатагүй бэшэхэ ёhотой байгаа. Бүри «hайн» зохёол бэшэжэ, бүри ехэ магтаалда хүртэхэеэ hанаа юм hаа, тэрээхэн «хүхэ нюдэтэ ахаяа» дурдаха ёhотой байгаа. Һанана гүт, жаргалаа оложо шадаагүй Аламжын нэгэ нюсэгэн хадын адагта үхэжэ хэбтэхэдэнь, эгээл энэ сагта хадын нүгөө талаhаань эсэгэ тухайгаа юушье мэдээгүй ябаhан энгэртээ улаан туг хэнхэй Булад хүбүүниинь ород революционерка hамгантай hалхи һүрин зүдхэжэ ябаhан үзэгдэлөөр тэрэ ехэ трилоги дүүрэнэ бэшэ hэн гү. Харин энэ номоорнь хэн нэгэн режиссёр кино буулгаhан hаа, сохом hайхан наранай мандажа байха үедэ хооhон хадын оройдо (энээгээрээ зэрлиг буряад талада шэнэ засагай шэнэ hайхан байдал асаржа байхыень бүри элеэр зураглаха гэжэ) эршэтэй hалхинда намилзажа байгаа улаан тугай дорохоно Булад Искрова хоёрой огсом шанга хүгжэмэй зэдэлээн соо зогсожо байhые харуулха hэн ха.

Харин Бальжинима Долгор хоёр, баарhад, залууханууд, юу үзэнэб? Тамын орон үзэнэ!
«Агын буряадууд гээшэмнай бэшэ буряадуудтаа оробол, үлүү баян, бардам байһан юм. Тиимэһээ үшөө үлүүсэ ехэ адууһа мал, гэр байраяа алдаһан, сүлэлгэ, хаатарга гээшэдые даншье ехэ үзэжэ зобоһон зон байха», - гэжэ лама зиндаатай байһан хүн хадаа түрмэ, ссылкэдэ ябаһан эсэгынгээ нэгэтэ хэлэжэ байһыень бишье дуулаһан байнаб.

Үнэхөөрөө, яаһан олон нютагайнгаа лама санаартан, баян шударган зоной түрмэ, сүлэлгэ гээшые һайса үзэһэн, заримашуулайнь Монгол руу тэрьедэһэн, тэндэ Чойбалсанда баһуулжа, буудуулжа эхилхэдээ, саашаа Хитадай дайда хүрэтэр тэрьедэжэ ошоһон, тэндэшье тулижа, зобожо ябаһан тухайнь Д.Цырендашиев өөрөөшье уһа нюдэн болохын тэндэ бэшэнэ гээшэб!

«Бандит» гүүлээд, барһан даа...

Долгор Бальжинима хоёр гэртэхинтэеэ баян «хулааг» гүүлээд, гэр байраһаа үлдүүлнэ, тоногдоно, тэрьедэнэ, голой эрьедэ нүхэн соо байрлана, баригдана. Бальжинимань буудуулжа, Долгор Туруханска руу, һүүлдэнь Колыма руу сүлэгдэнэ. Эндэ мүн лэ зобожо ябаһан Жабай Дугар эсэгэтэеэ харгыда халта уулзашана. Үрзэгэ арзага түлхюулээд, ёборуулаад лэ, хоёр тээшээ тэрэ зуура шэдүүлшэнэд. Долгор дахинаа эсэгэтэеэ нэгэтэшье уулзаагүй.

Һүүлдэнь түрмэ сүлэлгэһөө амиды гарасалдажа шадаһаншье haa, Ага нютагтаа байха эрхэгүй байһандаа, эндэ тэндэ тулижа, зобожо, зондо шоо үзүүлжэ, «бандит Долгор» гүүлэжэ ябана. Аяар 30-40 жэлэй үнгэрһэн хойно, 1970-аад оноор, нютагаа бусажа шадана. Энэ ехэ сагай үнгэрһэн хойно хорёод наһандаа сагдаамилиисэһээ тэрьедэжэ ябахадаа, харгыдань дайралдаһан нэгэ һайн айлайда нёлбоһоёо һайса дуһалуулжа байжа, һүүлшынхиеэ хүхөө хүхүүлээд, орхёод ошоһон хүбүүгээ бэдэрхэ гэжэ шиидэнэ.

Эхэ хүн хадаал эхэ! Шиилхын, Нэршүүгэй, Балейн аймагуудай ород дэрээбэнгүүдээр һурагшалжа, оложо ядаад, Нэршүү хотын хозмагай хэрэлсы дээрэ хүлөө амаруулжа һуухадань, «Урал» мотоциклай урда хойнонь һундалдаһан хэдэн залуу эрэшүүл ерэжэ тогтошоно. Тэдэ ородууд соо байһан ганса буряад хүниие харажархихадаа, Долгор тэрэ дороо нюур шарайгаараа Бальжинима эсэгэдээ тон адли байхадань, энэ хүбүүмни гэжэ гансата таажа шадана. Теэд тэрэнь урдаһаань: «Бабушка, я вас не знаю», - гэжэ байхадань, яаха болонобши? Иимэл даа, тобшохоноор хэлэхэдэ, «бандит Долгорой» наһанайнь намтар.

Үнэн, худалай урилдаан соо

«Хэндэшье хоро хээгүй хүдөөгэй буряадай хайрата үринэр оршолонто юртэмсын химараан соогуур хумхиин тооһон шэнгеэр хосорһониинь хайратайл», - гэжэ «Сүүгэлэй дасан», «Сэмүүн саг» номуудай автор бэшэнэ.

Үнэн худал хоёр адли урилдажа ябадаг. Мүнөө болоходо, үнэн гээшынь урагшаа гаража ерэжэ, бодото дээрээ болоходо, Октябриин хубисхал, Зүблэлтэ засаг «төөригдэһэн хуби заяа» гээшыень Аламжа Жалма, тиихэдэ Долгор Бальжинима хоёртошье, алинданьшье адли үзүүлһэн болоно.

Аба эжы хоёрнай амиды бурхад гэжэ хэлсүүлдэг. Аба эжыншни, өөрыншни түрэһэн, тэнжэһэн нютагһаа һайхан орон нютаг ондоо тээгүүр олдохо юм аал? Эндэхэнэмнайл Бурханай, Нирваанай орон гээшэнь байна бэшэ гү? Тиимэһээ 3.Лхамаевай «Байгал» сэтгүүлдэ бэшэһээр, зол жаргалаа олохом гэжэ Гаутамын орёо харгыда гаража, хари газараар төөрижэ, тэнэжэ ябаһаниинь хэршье зүйтэй байха хаб?
Совет засагай һалаад, һандараад байхада, тэрэ үеын ажабайдал харуулһан уран зохёол хэр зэргэ, хэр удаан хүнэй сэдьхэл, ухаан соо байха хаб? Наһатай боложо ябаһан бидэ үшѳѳ ойлгожошье байба гэлэйбди, харин 30-50 жэлэй үнгэрхэдэ? Урдаа хараха баян бардам зоноо (Совет засагтай засаггүй, саг һайжаржа, ганса Aгahaa тэрэ үе сагуудта Сультим, Пётр Бадмаевуудһаа эхилээд, саашаа гэхэдэ, Гомбожаб Цыбиков, Цыбен Жамцарано, Базар Барадин гэхэ мэтэ шанга шанга хүбүүд урагшаа гаража ерэжэл байгаа бэшэ аал?), лама санаартанаа, дасан дуганаа муушалжа бэшэһэн уран зохёолшоднай һүүлдэжэ ерэхэдээ, ерээдүймнай халаанда хэр зэргэ хүндэтэй байха хаб?

Би мүнөө болоходо һанагшаб, хайран Даширабдан Батожабай дан лэ haa caгhaa урид түрэшэһэн хүн гэжэ. Мүнөө haa, худал зохёогдоһон Аламжа Жалма хоёр тухай бэшэ, үнэн дээрээ байһан Долгор, Бальжинима мэтэ зоной хуби заяагаа алдаһан, төөриһэн тухайнь ялас гэмэ зохёолнуудаа заатагүй бүтээхэ һэн. Юрэдөөл, намһаа мүнөө: «Ши «Төөригдэһэн хуби заяан» «Сэмүүн саг» хоёрой алинииень саашадаа өөртөө гэжэ шэлэжэ абажа ябахабши?» - гэжэ хэн нэгэнэй hypaa һаань, хоёрдохииень гэжэ мэдүүлхээрээл мэдүүлхэ байнаб.

You have no rights to post comments