1750 онhоо эхилэн, ородуудай тэргэ, шаргада моридые хүллэжэ, юумэеэ шэрэжэ ябахыень үзөөд, тэрэниие дууряажа, ойн модо хахалжа, хабтагай модо мөөрэ мэтэ түхэреэн болгожо хээд, тэрэнэй гол дунда нүхэ гаргажа, монсогор нарин модоор гол хэжэ, тэрээн дээрэ сэхэ арал (оглёобо) хээд, мори хүллэхэ арга мэдэхэгүй тула ямар нэгэн аргаар сар хөөмэгшэ хэхые мэдэжэ, hайн шадамар уладуудынь тиимэ хөөмэгшэ хэжэ, ганса нэгэн хүнүүд сар тэрэ тэргэдээ хүллэжэ, юумэ шэрэдэг болобо. Тиигээд тэргэдээ түрхихэ дабирхай олохо аргагүй тула үхэрэй нойтон шабааhа түрхижэ ябаад, тэрэниие бүри hайшаажа, буха тэргэтэй боложо, бүри амар болообди гэдэг hэн.
   Баhа заримдаа хоёр модо загалмай болгон (хэрээhэлэн) хоноожо, тэдээндэ хабтагай хадажа түхэреэн болгоод, загалмай модоной бэлшэрые (уулзадхые) нүхэлжэ, нарин модон гол шаажа, мүн сэхэ оглёоботойгоор, тиигээд тэрэнээ тэрэ модон дотороо (паз соогоо) голтоёо хамта эрьелдэжэ ябахаар хэдэг, харин тэрээндэ түүлхэ, поодосхо гэдэгые хэхэеэ мэдэхэ hанахашьегүй байгаа».
   Ухаанда багтахын аргагүй гайхамаар, гэлымээр, олон дахин дабтамаар түүхын нэгэ баримта!
   Европын булимтарагшадай түрүүн Америкэ ошоходо, байра зониинь сахариг, тэргэ гэжэ мэдэхэгүй байhан гэжэ түүхын хуудаhануудhаа эли. Зүгөөр энэ үндэр соёл хүгжэлтэтэй арад зон мунхагтаа тиигээ бэшэ, харин наран шүтөөнтэй байhан тула түхэреэн дүрсэтэй юумэ мөөрэ болгожо эдлэхэ эрхэгүй, ехэ нүгэл гэжэ бододог байгаа.
   Аяар арбан наймадахи зуун жэл туласа сахариг, тэргэ, шарга гэжэ мэдэхэгүй зон байгаа гээшэ гүбди? Үнэн дээрээ арайл тиимэ бэшэ ёhотой! Элирүүлхын тула баhал түүхын хуудаhануудта хандая. Урда сагта Хоридой мэргэнэй үри hадаhад гээд хори-түмэдүүд (племенной союз) Байгал далайн хойто бэедэ ажаhууhан гээшэ ааб даа. Мүнөө баруун буряадай нютаглаhан газар уhан, тэрэнэй баримта боломоор Шаралдай гэжэ нютаг тэрэ шадар байна (Хоридойн хоёрдохи hамган), Усть-Ордагай хажууда Худайн (Хориин арбан нэгэн эсэгын нэгэ омог) гол урдана.
   Юhэдэхи зуун жэл багаар гээшэ гү, нэгэ бүлэг хориинхин нютагтань хёмороотой болоhон шалтагаанhаа Онон голой эхин – Бурхан Халдун уула шадар зөөжэ ерэhэн. Энэ болоhон ушар тушаа «Монголой нюуса тобшын» нэгэдэхи бүлэгтэ хандая: «Нэгэ үдэр Дува Сохор Добу мэргэн дүүтэеэ Бурхан Халдун уула дээрэ гараба. Дува Сохорой Бурхан Халдун дээрэhээ харахадань, Түнхэлэг горхон руу нэгэ бүлэг хүнүүд сүлөө забгүй нүүжэ ябаа hэн.
   Дува Сохор хэлэбэ: «Эдэ нүүдэлшэдэй дунда тэргэ дээрэхи бүхөөгэй урда тээ нэгэ сэбэрхэн басаган hуужа ябана. Хүнэй hамган болоогүй hаань, Добу мэргэн дүүмни, шамдаа нүхэр болгохомни», - гээд, тэрэниие харахыень Добу мэргэн дүүгээ эльгээбэ».
   Эдэ мүрнүүдhээ иимэ эртэ урдын сагта хори буряадууд үни тэргэ мори хүллэжэ hураhан байна гэжэ ойлгобобди, мүн иигэжэ ниилэhэн Добу мэргэн ба Хориин хатан тайжа Алан-гуа хоёр саашадаа сууда гараhан Борджигид омогой эхи табиhан гэжэ hанана ёhотойт. Баhал тэрэ номдоо саашань уншая - мянга хоёр зуугаад онуудта залуу Тэмүүжэнэй хотондо добтолон ороhон мэргэдhээ зугадаhан ушар:
   «Хуагчин эмгэн Бүртэ үжиниие нюуя гэжэ бүхөөгтэй тэргэдэ боороороо алаг сар хүллөөд, уула үгсэжэ, Түнхэлэг горхон хүрэбэ».
   Хүршэ Монгол гүрэнөөр аяншалhан зон Улаан-Баатар хотын музейн дэргэдэ Чингис хаанай үеын асари томо hэеы гэр бүхы бараатайнь, хатан хаанаа хүүгэдтэйнь холын аянда шэрэжэ ябадаг, дээрэнь баhа hэеы гэр табяатай, хэдэн сар, морёор жүдхүүлдэг томо тэргэ хараhан байхат. Иимэ үни сагhаа хойшо тэргэ, мори, тоног мэдэхэ, ажабайдалдаа ехэ үргэнөөр хэрэглэдэг, ашагладаг аад, яахадаа, ямар сагта, ямар шалтагаанаар хумхиин тооhон болгон, орогүй мартагдаhан, төөригдэhэн юм гэhэн асуудал эзэлүүдгүй түрэнэ.
   Манай үедэ эли болоhон түүхэhээмнай хориинхин Хулага хаанай сэрэгтэ орожо, үндэр соёлтой гүрэнүүдээр, аяар Ирак, Иранаар нютаглажа ябаhанаа, баглахада, арбан табадахи зуун жэлэй эхиндэ Алтайгаар дамжан бусаад, Үбэр Монголдо тогтоhон байнабди, анханда хамжаhан түмэд монголтоёо холбоотой байжа болообди, мүнөөш болотор тэдэнэр, таhаран үлэhэн хори угсаатаншье хабшуулдаhан ёhотой, Хүхэ хотоhоо урагшаа ажаhууhан зандаа. Аман үгөөр дамжуулhан түүхын мэдээгээр, хори монголнууд Балжан хатанай энжэ болгон үгтэhэн. Энэ манай угсаатанай хуби заяанда ехэ хүндэ, орёо саг тухай hүүлшын үедэ түүхэшэ эрдэмтэд яhала ехэ шэнжэлэлгэ хэжэ байна, ехэ олон hонин баримтанууд тодорhон янзатай.

You have no rights to post comments