«АЛХАНЫН, ДУЛДАРГЫН ХҮНБИ...»
   Уг узуурыень дурсахада, Раднын (Баарай) Ринчин хүгшэн абань Ород Уласта байхадаа, Дэлхэйн нэгэдэхи дайнда хабаадаһан. Тэрэ ХХ зуун жэлэй эхиндэ Шэтэһээ Манжуур хүрэтэр татагдажа байһан түмэр харгын барилгада хэлмэршэнээр (устный переводчик) ябаа. Базардайн Батомүнхэ уг удамаархинаа hанажа, иигэжэ хөөрөө hэн:
   «Хүгшэн абамни Доодо Элеэдэ түрэhэн, «Алханын, Дулдаргын хүнби» гэхэл даа. Хүгшэн, нагаса эжынэрни, абымни аба - булта Ород гүрэндэ түрөөд, 20 гаран наһандаа Монгол руу зөөжэ, үнөөхил малаа хараһан, ажалша хүнүүд байһан. Бодонгууд угай Жамсаранай Сэндэ эжымни Хойто-Ага нютагай байһан. Уг нагасанарни, хүгшэн эжын аба Агын дасанай ламанар ябаһан юм даа. Бидэ дээдэ үеын хүнүүдээрээ омогорходогбди.
   Би Баяндун һомоной Угдамай хиидэй хажууда түрэһэнби. Мүнөө энэ дасан һэргээгдэжэ, һомон һомонгуудта таһагуудынь нээгдэһэн. Оршон байгаалимнай угаа гоё, амаралгын, аяншалгын, элүүржүүлгын газарнууд, нюдэнэй, доторой, үе мүсын аршаангууд байха. Мүнөө саахарай үбшэндэ һайн Бүдүүнэй аршаан шадар малнай бэлшэдэг.
   Минии аба адуушан хүн байһан. Би 4-5 наhатайhаа мориндо hурааб. Зөөдэлдэ ябадаг 10-аад тэмээн тэргэтэй һэмди. Эгэшэнэрни hургуулида ябаха. Айлай ехэ хүбүүн хадаа эжын ударидалга доро тэмээ, моридоо орой табяад лэ, үглөөгүүр эртэ хуряадаг байгааб. Абамни хамтын 1000 гаран адуу хаража, сүлөөгүй ябаха. Багаhаа олон адуун соо джип шэнги гоё мори унажа, урга барижа, борьбоёо бохид гүүлэнгүй ажал хэжэ, тэрээндээ дуратай болоhон зомди. Томо болоходомнай, аба эжымнай хүүгэдтээ мүнгэн эмээл, хазаар бэлдэжэ үгэдэг һэн. Мүнөө манайхи 1000 гаран адуутайбди, би морёороо урга баряад ябадагби. Гурбан хүүгэдтэй Батоцырен дунда хүбүүмнай моринойнгоо зэр зэмсэг гоёохо дуратай юм. Агта хүлэг урга зэмсэгээрээ гоёодогбди. Аба эжын урданай буряад гоё эмээл, тоног зэмсэг мориндоо тохоод сагаалдагбди. Зүгтөө буряад эмээл хэхэ хүнүүд үсөөн болоо, олонхинь монгол эмээл дархалдаг. Буряад эмээл ажал хэхэдэ тааруу зохид, монгол эмээлэй 2 бүүргэнь үндэр, холо ябахада, түшэлгэтэй, түбиисэ, бэедэ амар. Ород эмээл хадааһатай, уһа бороондо норохогүй, хагсахагүй, зөөлэн һуудалтай, ажалда агуу даа.
   Юрэдөө, буряад-монголшууд анхан сагһаа тоног зэмсэгээ, хамаг юумэеэ адуу малдаа тааруулан абажа ябаһан. Һүүлэй үеын наймаагай һур малай хүл холгоохо байна. Бидэ һур элдэжэ һураһамди. Үхэрэй арһа шүүдэ (эдеэндэ) хэжэ элдэхэ. Манай тэндэ малай арһа шүрбэһэ элдэлгэдэ таарама шүү хужартай нуурнууд байдаг. Арһанай эдеэ буйлуулхадаа, 10 литр тарагта нэгэ килограмм хужар хэжэ худхаха. Дабһыень ехэдүүлээ һаа, арһан шатаха, багадуулаа һаа, эдеэн болохогүй. Эмээлэй бүүргэ, хабтаһан, дүрөөһөө бэшэ юумэнүүдые малайнгаа эдээр хэхэдэ таарамжатай, гар хурганда зөөлэн байдаг».

   ЭХЭ ЭСЭГЫН ЗАХЯАГААР
   «Бидэ малшадай хүүгэд болоходоо, уларил уларилда тааруулһан хубсаһатай байгаабди. Сагаан эдеэ эдеэд ябахадаа, гэдэһээ үлдэхэгүйш. Үбэлэй сагта үдэр даасатай ябахын түлөө тарган адууһанай мяха эдихээр юм. Өөхэ тоһониинь загсахагүй. Хабартаа, намартаа үхэрэй мяха эдихэш. Зунай сагта борсо бэлдээд, талхатай шүлэ, сагаан эдеэ эдижэ, айраг тарагаа уугаад ябахаш, һүнэй архи нэрэхэш. Байгаалиин шалгалтаар уларилда тааража амидарһаар, зүб сэдьхэжэ ерэһэн буряадууд, хэзээшье, юумэндэ гартахагүй. «Гэдэһэм үлдэнэ» гэжэ яриһан монголшууд байдаггүй. Буряадууд байгаалиин һайханда мори унаад, арюун агаарта ажал хэжэ, табан һалаа, мойһо, үлир, нохойн хоншоор бусалгажа уугаад, бэеынгээ тэнхээ тамир һэргээдэг гээшэбди. Үдэшэ орой Бүдүүнэй аршаан бусалгаад, үглөөгүүр мүнгэн аяга руу хээд, үлэн бэедээ 7 хоног хүртэхэдэ, хото соо эдеэнэй болбосорходо, одоо һайн даа. Монголдо хүнэй наһанай хугасаа нэмэнэ гэһэн баримта бии. Нютагаа орхёод, холо ошохо гэжэ маанадта байхагүй. Хүн байгаалитаяа холбоотой һаа, ута наһатай, удаан жаргалтай ябаха. Хүн ажал хүдэлмэри хэнгүй амидархагүй, тэрэнэй хүcөөр малаа хаража, үбшэлөөгүй, элүүр мэндэ ябанабди.
   Дэлхэйдэ Монгол орон шэнги табан хушуун мал олоор үдхэдэг газар байхагүй гэжэ эрдэмтэд хэлсэдэг. «Малаа бараһан хүн муухай, мяхаа бараһан мал муухай» гэһэн үгэ үбгэд хүгшэднай хэлэжэ байдаг hэн. Унаһан моринойнгоо мяха, өөрынгөө хаража байһан мал дууһахагүйн тула хүдэлмэри хэхэ гэжэ эхэ эсэгэмнай багаһаамнай хойшо толгойдомнай бүхөөр ойлгуулһан байна. Тэрэ захяагаарнь малаа түшөөд ябаһанай ашаар гэдэһэ садхалан, мүр бүтэн, нюур бардам, сэдьхэл тэгшэ ябанабди гэжэ һанадагби. «Хүн болохо - багаһаа, хүлэг болохо - унаганһаа» гэһэндэл, хүнэй удамда дайралдадаг, угhаа угта дамжуулагдадаг шэнжэнүүд, генүүдэй һонин асуудал баhал байха. Манай угайхид мал эрхилхын хажуугаар дарха хэдэг, түмэртэ дуратай зон юм. Минии хүгшэн абын аха Баарай Гарма түмэрөөр, модоор юумэ хэхэдээ бэрхэ, алдартай дархан хүн байһан. Адуушан абамни һүниндөө лаанай гэрэлдэ хоёр гаргүй хүндэ түмэр гарнуудые дархалжа байдаг һэн. Һүүлдэ үйлэдбэриин хэмэл гар (протез) ерэхэдээ, абын дархалhан гартай яг адли байгаа. Хоёрдохи ангиин hурагша ябахадаа, хэшээлhээ ерээд, hандали дархалдаг hэнби. Газаа дарха хэжэ байhан хүгшэн абамни «стул дархалдаг болоо hаа, юушье хэжэ шадахаш» гэжэ дэмжэхэ, «заал hаа хэ!» гэжэ зандархагүй, бидэ хүнэй хэжэ байhан ажал хараад лэ, адляар хэжэ hурадаг, ойлгожо абадаг байгаабди. Иимэрхүүгээр дээдэ үбгэ эсэгэнэрнай бидэниие хүмүүжүүлдэг һэн. Тулга Эрдэни хүбүүмнай урагшаа hанаатай, түмэртэ бэрхэ, Улаан-Баатар хотодо авто-унаа заhабарилгын үйлэдбэриин захирал, Баяндун нютагайнгаа зүблэлэй түрүүлэгшэ. Нүхэрынь эндэхи, удамынь Урда-Ага нютагhаа гараhан.
   Аба адуунһаа болиходоо, тусхай һургуулигүй аад, малай аргашан болоо hэн. Бидэ - айлай 16 хүүгэдбди. Аба эжымнай 12 басагадые, 4 хүбүүдые үндылгэһэн. Мүнөө 12 хүрьгэд, 4 бэри байха. Би дээрээ 4 эгэшэтэйб, айлай ехэ хүбүүнби. Булта мэргэжэл мэргэжэлээрээ ажалтайбди. Эхэ эсэгэмнай һургуули hудар хэжэ, эрдэм болбосоролтой ябагты гэжэ хэлэдэг һэн», - гээд тэрэ хөөрөөгөө үргэлжэлүүлнэ.

You have no rights to post comments