Хүбдүүд уг тухай бэшэхэ-дээ, бидэ нэн түрүүн эрдэмтэн Цыбикжаб Цыдендамбаевай «Бурятские исторические хроники и родословные», Лхасаран Самбуевай «Хүбдүүд» гэһэн номуудта хандаабди. Тиихэдэ багшын ажалай ветеран, РСФСР-эй Арадай гэгээрэлэй эрхим Цыремжит Батоевагай материалнуудые хэрэглэбэбди.
«Хүбдүүд» гү,
али «хүгдүүд» гү?
Энэ угай нэрэ хаанаһаа эхи үндэһэтэй, юу тэмдэглэдэг бэ гэжэ хэлэхэнь орёо.
Эрдэмтэн Ц.Б.Цыдендамбаев ном соогоо «кубдууд» гээд ородшолжо бэшэнэ, харин яряанай хэлэндэ «хүбдүүд», заримандаа «хүгдүүд» гээд дайралдадаг гэжэ тэмдэглэнэ. Сасуулбал, «түбэд» гээд бэшэнэбди, харин яряанай хэлэндэ «түгэд» гээдшье хэлэгдэдэг ха юм. Энэ угайхин тухай ажалнууд соо «хүбдүүд» бэшэлгэнь булюу байна.
Саашань шэнжэлхэдээ, Ц.Цы-дендамбаев энэ үгэ соо монгол хэлэнэй олоной тоогой залгалта байна гэжэ эли, теэд тэрэниие илгажархихань бэрхэтэй гэжэ үргэлжэлүүлнэ. Юундэб гэхэдэ, үгын һуури эли бэшэ. Тиимэһээ -д залгалта байна гү, али -үүд, -дүүд гү - илгахын оногүй.
Тиимэһээ энэ нэрэ тюркскэ үндэһэтэй байжа болоно гэжэ эрдэмтэн багсаална.
долоон хүхүүртэй
Ц.Б.Цыдендамбаевай ажал 1972 ондо «нара» хараа. Тии-хэдэ СССР-эй Эрдэмүүдэй академиин Сибириин таһагай Буряадай филиалда хүбдүүд угай зарим хүхүүрнүүдэй, нэгэ хэды хүхүүрнүүдэй зарим һалаануудайнь угай бэшэгүүд хадагалагдажа байгаа.
Тэдэ угай бэшэгүүдтэ баримталжа, эрдэмтэн хүбдүүдэй долоон хүхүүр илгаһан байна: улаалзай, сагаалзай, түмэршэн, байтай, лэглүүд, борюуха, нохой.
Ажалай ба дайнай ветеран, лэглүүд хүбдүүд угай Цыбенжап Цыденовэй «Лэглүүд хүбдүүд хэд бэ?» гэһэн 1998 оной «Толон» һониндо хэблэһэн толилолго соо иигэжэ бэшэгдэнэ: «... Хүбдүүд гээшэнь долоон хүбүүдтэй байгаа: Улаалзай, Лэглүүд, Нохойрог, Түмэршэн, Байтай, Бируухай, Сагаалзай. Яагаад иимэ нэрэтэйнүүд болооб гэхэдэ, Хүбдүүд эсэгэнь наһанһаа нүгшэхынгөө урда тээ хүбүүдтээ иимэ бэлэгүүдые үгэһэн байгаа: ехэ хүбүүндээ - улаан залаа, удаадахидань - нэхы малгай, гурбадахидань - нохой, дүрбэдэхидэнь - алха, табадахидань - айрагай хүрэнгэ, зургаадахидань - бируу, долоодохидонь - хабшаг...»
Домог гээшэ арадай аман зохёолдо хабаатай хөөрөөн. Тиимэһээ хүбдүүд тухай домо-гой хэдэн янза бии. Байтай хүб-дүүд Цыцык Тумуровада үндэр наһатай Балданай Жалма ба Шойсороной Тамжад эгэшэнэ-рэй хөөрэһэн домог: «Хүбдүүд эсэгэнь долоон хүхүүр хүбүүдээ суглуулжа, тус тустань зөөриеэ хубаажа үгэбэ ха. Ехэ хүбүүндээ малгайнгаа улаан залаа үгөөд, «хүүгэдэйм ахань хадаа оройл-жо, эдэнээ дахуулжа ябахые-шни улаалзай хүбдүүд болгоноб» гэбэ. Хоёрдохи хүбүүндээ «ахадаа хамһалсажа ябахые-шни хубсаһанай орой - нэхы малгай хүртөөнэб» гээд, лэглүүд хүбдүүд болгобо. Гурбадахи хүбүүндээ сагаан эдеэнэй дээжэ - сагаагаа үгэхэдөө, «элбэг дэлбэг эдеэ хоолтой ябаарайгты» гэжэ захяад, сагаалзай хүбдүүд болгобо. Дүрбэдэхи хүбүүндээ түмэр хабшагаа үгөөд, «угайнгаа гал гуламта унтараангүй ябаарайгты» гэжэ захяа. Энэ хүхүүрые «түмэршэн хүбдүүд, али хабшагтай хүбдүүд» гэхэ. Табадахи хүбүүндээ байлгаса хүртөөжэ, байтай хүбдүүд боложо ябаарай гэжэ хэлэбэ. Байлгаса хадаа һү байлгаад, сүсэгыень хуряажа абадаг, тараг бүридэг модон амһарта юм. Зургаадахи хүбүүндээ ганса буруугаа үгөөд, буруухай (ородоор борюуха) хүбдүүд боложо ябахаш гэһэн байгаа. Долоодохи одхон хүбүүгээ хайрлажа, нүхэрынь боложо, аршалжа, абажа ябахыень ухаатай гансахан нохойгоо үгөөд, нохой (нохойрог гээдшье байдаг) хүбдүүд болгобо».
Урдань нүүжэ ябаһан элинсэгнай борошог лэ байдалтай байһан гээшэ бэд даа, эсэгэнь хүбүүдтээ байһанаал хубаагаа гэжэ ойлгохоор.
Аман үгөөр дамжажа яба-һан үшөө хүхүүрнүүд байдаг. Цыремжит Жамсарановна иимэ жэшээ хэлэбэ: «Зүдхэли Һүдэнтөөр булгадай хүбдүүд ажаһуудаг. Эдэ хэд бэ гэжэ эрдэмтэд шэнжэлхэдээ, Монголой Сумья Баатарай бэшэһэн лэг-лүүд хүбдүүдэй угай бэшэгтэ Булгадайн 7 хүбүүд оролсоһон байна гэжэ элирүүлээ. Али гэбэл, 8-дахи хүхүүрынь «ургаша хүбдүүд» болоно гэхэ. Сумья Баатарай тайлбаряар, энэ одхон хүбүүн, долоодохи хүхүүрынь болоно. «Ургаша», үгы һаа, «бод гүүтэ» хүбдүүд гэхэ».
Иигэжэ 7 хүхүүрэй нэрын хэдэн янза үеһөө үедэ дамжажа ябана. «Лэглүүд» гэһэн нэрэ зарим үсөөн ушарта «лиглид» гэжэ бэшээтэй. Нэгэ хүхүүрэй нэрэ хэдэн янзаар: «борюуха – бируухай – буруухай» , али гэбэл, «нохой - нохойрог» гээд бэшэгдэнэ. Ажаглалта: «орог нохой - нохой орог» гээ һаа, «сайбар хүрин үнгэтэй нохой» гэжэ багсаалхаар. «Орог ямаан, орог һэрхэ» гэдэг ха юм.
Зүүн, баруун хүбдүүд
Тиихэдэ «зүүн, баруун хүб-дүүд» гэжэ хэлэдэг. Энээниие тайлбарилхыень Ц.Ж.Батоевада хандабабди. Багшын ажалай ветеран 1990 ондо Агын 3-дахи дунда һургуулида хүдэлжэ байха үедөө Агада «Моя родословная» гэһэн ехэ конференци эмхидхэгшэдэй нэгэн ябаа. Тэндэһээ уламжалан, угай түүхэнүүдээр һонирхожо, хэдэн жэлэй туршада шэнжэлжэ байнхай. Цыремжит Жамсарановна иигэжэ хөөрөө:
- Уг гарбалаа уудалан үзэхэ-дэ, һонирхолтой болоһон үе саг гээшэ бэд даа. Буряад зон гээшэ эртэ балар сагһаа Байгалай оршондо һууһан уг зон гэжэ манай угсаатаниие шэнжэлһэн олонхи номуудта хэлэгдэнхэй. 17-дохи зуун жэлдэ ородуудай Байгал шадар ерэхэдэнь, эндэ эгээл олон зониинь буряадууд байһан, эндэхи газар ороной үнинэй эзэд гэжэ харахаар байгаа. Энэ сагые тайшаа Түгэлдэр Тобое-вой зураглаһаар, ородуудта буряад зон хашуулжа эхилээ, нүүжэ ябадаг һайн газарнуудаа буляалгаа. Доромжолуулжа зобоходоо, Хориин 11 эсэгын зон I Пётр хаанда ошожо, байдалтаяа танилсуулһан гээшэ бэд даа. Вандан Юмсуновай 1875 ондо бэшэһэн «Хориин 11 эсэгын түүхэ бэшэг» соо Пётр хаан 1703 оной мартын 22 үдэрөөр захирал гаргажа, «хори буряад зон Байгал далайһаа эхилээд, урагшаа гүрэнэй хилэ хүрэтэр эзэмдэжэ ажамидарха» гэһэн тамгатай грамота моторложо үгэһэн. Наашаа сүлэгдэһэн ородуудта Энгидэйн хоёр эрьеын атар газарнуудта байрлаха захирал баһал гаргаһан юм. 1728 ондо Хитад Ород хоёрой хоорондо хилэ татагдаад байхадань, хориин 11 угта тугууд үгтөө. 1838 ондо 14 туг үгтэһэн байна, хори буряадууд олон болоод байгаа. 1897 ондо инородческо 14 управа тоологдожо байгаа.
Яагаад 14 болооб гэхэдэ, Хориин ахамад тайшаа Ринчин-Доржи Дэнпиловэй захилаар 1839 ондо Доржи Дарбаевай хэһэн доклад соо иимэ тайлбари үгтэнэ: «Анаа ехэ мүрэнэй хоёр эрьеэр байрлахадаа, гурбан угайхид - харгана, хуасай болон хүбдүүд, зүүн ба баруун гэжэ хубаараа». Тэндэһээ зүүн хүбдүүд, баруун хүбдүүд гэдэг болоо.
Агын Дүүмэ 1839 ондо байгуу-лагдаад, Агын найман эсэгын зониие зонхилжо, эмхидхэжэ байһан. Хойноһоо зөөжэ ерэһэн буряад угтан, тэрэ тоодо хүбдүүд энэ талаар түбхинэжэ эхилээ ха юм. Ерэхэдэнь, эндэхи таланууднай хооһон байгаагүй. Хүбдүүд угайхин баһал байһан. Хаанахи хүбдүүд бэ гэхэдэ иимэ. 1587 ондо Балжан хатанай һолонгууд аймагай Бүүбэй бэйлэ хаанай хүбүүн Дай-хун тайжын хатан болоходо, нэгэ бүлэг хориин 11 эсэгынхид энжэнь боложо үгтэһэн ха юм. Эдэ буряадууд 16-дахи зуун жэлдэ нютаг нугаһаа гаража ошоһон болоно. Эдэл зон Түүргэ, Бооржо, Үлирэнгэ голнуудые зубшан, Хүхэльбын шэлын ара үбэрөөр ажаһуугаа.
Дүүмэтэй болоходоо, өөһэдын управануудтай болоо. Агын архивта хадагалагдажа байдаг хуушан монголоор бэшэгдэһэн дансануудай баримтаар, Шулуу-тайн инородно управа соо 4 родовой управленинүүд ороо: Нууртын (мүнөөнэй Урда-Агын дэбисхэр дээрэ), Аршаантын (Сахюурта), Агын Сагаан-Шулуутайн (Шулуутай), Хялын Сагаан-Шулуутайн (Сагаан-Шулуутай). Эдэ нютагуудта зүүн хүбдүүд угайхин байрлаһан. Профессор Гомбожаб Цыбиков залуу наһандаа зүүн хүбдүүд уг гарбалтай хүнби гэжэ бэшэжэ ябаа. Хориин степной Дүүмын һүүлшын ахамад тайшаа Эрдэни Вамбоцыренов баруун хүбдүүд угайб гэдэг һэн ха. Эдэ жэшээнүүд зүүн, баруун хүбдүүд гэдэгые гэршэлнэ.
Иигэжэ хүбдүүд угайхин хэдэн зуугаад жэлэй туршада хүгжэлтын ехэ орёо зам гаталһан гээшэ. «Хүбдүүд уг» ба «хүбдүүд омог» гээд хэлэдэг. «Хүбдүүд уг» гээд хэлэхээр гэжэ тобшолол хээ һэм. «Уг» гэхэдээ, «үндэһэн һуури, эхин изагуур» гэһэн удхатай. Харин «омог» гээшэ нэгэ ехэ бүлэдэ, отогто хабаатай байна.
Угай мэдээжэ зон
- Хүхюун дорюун зантай,
Хүнгэн шэнгэн ябадалтай,
Хүхигэр олон айлтай,
Хүхын үндэгэ эдиһэн,
Хара бүргэд ураатай,
Хара тугтай хүбдүүд, - гэжэ хүбдүүд угайхин түүрээдэг.
Угайнгаа нэрэ нэрлүүлжэ, нютаг оронойнгоо хүгжэлтэдэ хубитаяа оруулжа ябаһан ба мүнөөшье оруулжа байдаг, эрдэм бэлигээр баян, хүн зондоо хүндэтэй зон олон юм. Заримыень нэрлэе.
Дэлхэйдэ мэдээжэ профессор, нохой хүбдүүд Гомбожаб Цыбиков. Улаалзай хүбдүүд угайхин: Агын талада түрүүшын мэргэжэлтэ багша Убаши-Цыбик Онгодов; СССР-эй Верховно Зүблэлэй депутат, АБАО-гой хүндэтэ эрхэтэн Цыренжаб Соктоев г.м. Байтай хүбдүүд угайхин: АБАО-гой хүндэтэ эрхэтэн, уран зохёолшо, багша Бадма-Базар Намсараев, Агын Буддын шажанай академиин түрүүшын ректор Бабу лама (Владимир Чимитдоржиев); Бээжэнэй Олимпиадада хүрэл медальда хүртэгшэ Базар Базаргуруев г.м. Лэглүүд хүбдүүд угайхин: профессор, хэлэ бэшэгэй эрдэмүүдэй доктор Дашинима Доржиев; Лондоной Паралимпиадын хоёр удаа абарга Тимур Тучинов г.м.
Угтамнай ямар бэлигтэн бай-һан бэ гэжэ угайнгаа түүхэ бэ-шэжэ, үхи хүүгэдтээ дамжуулха гээшэ хүмүүжүүлхы ехэ удха шанартай. Тиимэһээ үшөө хэд мэдээжэ урашуул, мэргэшүүл, хүгжэмшэдтэй г.м. зонбибди гэжэ хүбдүүд угайхин саашадаашье һонирхожо, мэдэжэ ябаха бэзэ.
