Эжы, эжы! Эхэ гээшэ алтан дэлхэй дээрэ энхэргэн һайхан, тон дүтын, эгээл хайратайхан, уян сэдьхэлтэй, эльгэ нимгэхэн хүн лэ даа. Манай эжы үни холо сагһаа малша буряад эхэнэрнүүдэй хэдэг байһан ажал жэншэдгүй хэжэ, һаалишан, малшан, үхэршэн - хүдөөгэй ямаршье хүндэ хүшэр ажалһаа сүхэрэнгүй, урма зоригоо алдангүй, олон тоото бэрхэшээлнүүдһээ сухарингүй, 92-той болотороо үнеэгээ һаажа, тоһоёо сохижо, үри хүүгэдтээ үгэжэ, аша зээнэрээ харалсажа, али болохоор хамһалсажа ябаһан.
Эжымнай хурса хутагата худанса шарайд омогой Багшын Аюшын 11 хүүгэдэй долоодохи үринь болохо Мэдэгма гээшэ. 1906 ондо мүнөөнэй Сахюурта нютагай Удаганта гэжэ газарта түрэһэн юм. Хэды хатуу саг байбашье, гэртэхиниинь яһала эд зөөритэй, үхэр малтай – тэрэ сагтаа үнэр баян айл байгаа. Доржо хүбүүниинь Түбэд орон ошожо, санаартанай һургуули урагшатай һайнаар дүүргэжэ, Монгол ороной ехэ дасанда лама боложо һуугаа. Мянга юһэн зуун хорёод онуудта гурбан ехэ басагадынь хадамда гаранхай байгаа. Мэдэгма эжын юһэтэйхэн байхада, гэртэхиниинь энэ басагамнай сухалтай, бэеэ абаад ябажа ядахагүй гэжэ эжыемнай айлай үри болгоһон байгаал даа. Шагдар хүршынь һамган һая наһа бараһан, тии-мэһээ үнеэень һааха, үхэр малдань хамһалсаха гэжэ тэрэ хүршындөө басаганиинь болгожо орхижорхёод, зургаан хүүгэдээ абажа, Монгол орон зөөһэн байна. Эжы хүнэй үргэмэл басаган боложо, хара багаһаа ажабайдалай шэрүүниие, үлэн хооһониие, хүйтэ нойтониие һайсал үзэһэн. Мүнөө һанахадам, айлай барлаг лэ боложо үгтэһэн байгаа. Тэрэ шэрүүн байдалдаа дадажа, хара ажалда ябаһаар хүдэржөө, хатуужаа, шанга бэетэй, шиираг бүхэ басаган болоо.
Үнгэрһэн зуун жэлэй гушаад онуудта хамтаралай хүдэлөөн эхилжэ, эжымнай түрүүшүүлэй тоодо «Сталин» артелиин гэшүүн болоо. Хамтын энэ ажахын түрүүлэгшээр залуухан, 23-тай Намсарайн Жамсаранжаб һунгагдаһан байна. Энэ хүнэй намтар Сахюуртын хамтын ажахытай нягта холбоотой юм. Түргэхэн зантай, бэрхэ, ажалдаа оролдосотой хүн һэн. Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайнда хабаадаһан, дайнһаа бусаад, хамтын ажахые хүтэлбэрилһэн. Би балшар багахан ябааб, эжын һаалида хүдэлжэ байхада, халзан моритой түрүүлэгшэ Жамсаранжаб аха, хажуудань хээр моритой малай аргашан Цыбен Цынге аха үбэлэй янгинама хүйтэн соогуур хуу сагаан сэнбун болошоһон Луванай фермэ морёор гүйлгэлдэһөөр ерээд, һаалишадай ажал шалгаха даа. Дал хорёо соогуур ябажа, үхэр мал ямар байнаб гэжэ харагша һэн. Намайе хоюулан гасаалха, би ехэ айдаг һэм.
Сталинай нэрэмжэтэ колхоз болохоһоо урид эжын нүхэрынь моринһоо унажа, наһа бараһан байна. Мэдэгма эжы колхоздо һаалишанаар, үхэршэнөөр бүхэли наһаараа хү-дэлһэн гээшэ. Бидэниие хара багаһаамнай ажалда һургаһан: үнеэ һаадаг, үхэр адуулдаг, үбһэ сабшадаг, түлеэ тайраад хахалдаг – эжыдээ туһалжа, бултыень хэдэг бэлэйбди.
1930-аад онуудта Удагантын голой зүүн бэедэ, үндэр хадын хормойдо хирпиисын заводхон байгаа. Яһала гүнзэгы нүхэ малтаад, ород пеэшэнэй дүрсэтэйхэн пеэшэн байгаа. Досоонь ороод, хирпиисэ эмхилээд, доронь 2-3 метр утатай түлеэ түлижэ, нэгэ һарын турша соо айхабтар һайн шанартай хирпиисэ гаргадаг байгаа. Удаганта голой уһа, элһэ, шабар хүрзөөр зуураад, гурбан тэбшэ шэнгихэн формо соо хэжэ, һүүдэртэ халта хатаагаад, дээрэһээнь бороо хурада орохогүйгөөр хуһанай үйһөөр хушаад, халта бэеэ даахатай болгожо хатааха. Формонь хадаа 25 см утатайхан, 10 см үргэнтэй. Иигэжэ нэгэ һарын туршада тогтон торонгүй гал түлижэ, хирпиисэ бүтээһэн хүдэлмэришэнэй олзо - үдэр бүриин 200 грамм бүдүүн таряанай хилээмэн байгаа. Оршон тойрон һууһан нютагайхид ехэтэ олзуурхажа, улаан хирпиисэтэй пеэшэнтэй болоһон байнад.
Тэндэ хирпиисэ шатааха хүндэ ажалда Мэдэгма эжы, Ошорой Дулмажаб абгай, үшөө хоёр бүһэтэйшүүл ябаһан байна. Хирпиисэ шатаахые Удаганта нютагай һүбэлгэн бэрхэ, ябуулга һайтай Сагаан Доржо гээд нэршэһэн үндэр сагаан хүн һанаһан ха. Теэд энэ заводынь удаан хүдэлөөгүй. Энэ хирпиисын мини-завод тухай намда дайнай ара талын ажалай ветеран, Удагантада тоонтотой, мүнөө Амидхааша нютагта ажаһуужа байһан Гомбын Бальжинимын Жаргал абгай хөөрөө.
Агууехэ дайнай үедэ колхоз таряа тарихадаа, газараа сараар хахалдаг байгаа. Манай Мэдэгма эжы энэ хүшэр ажалдашье ябажа, Ошорой Дулмажаб абгайтай хоюулан таряагаа сар тэргэдэ ашаад, дайнда ошохоёо байһан поезддо ашадаг байгаа. Нюрган дээрээ 50 хиилэ мэшээгтэй таряа үргэлжэ, модон дугы дээгүүр дээшээ гаража, тэрэнээ вагондо ашадаг байһыень манай ехэ Цырегма эгэшэ хөөрэгшэ һэн. Хөөрхы, бүһэтэйшүүл хомор байгаа ха юм, эхэнэрнүүд лэ ээм мүрэ дээрээ бүхы хүндэ ажал ашанхай ябаа.
Дайнай урда тээ Адеэ Бата гэжэ абамнай зундаа Гутайн ородуудта морёор гүйлгэжэ ошоод, хартаабха, хапууста, мангир, морхооб асаржа, Удагантын голой зүүн талада гараараа газар элдүүрилжэ ургуулдаг байгаа. Дайнай үедэ тэрэл огородойнь ажал эжы-мнай хэжэ, ургуулһан хартаабха, хапууста, морхообоо мэшээглээд, баһал Могойтын станци абгайтай абаашажа, вагондо ашадаг байгаа. Цырегма абгаймнай багадаа поли дээрээ морхооб хуряагаад, дээрэнь хэбтэдэгээ хөөрэгшэ һэн.
Эжымнай жараад наһатайдаа 70-80-яад буруу харадаг болоо һэн. Үбэлдөө үглөөнэй 6 сагта, харанхыда гараад, нюсэгэн гараараа дала гаран буруунуудай шабааһа ганса хүнэй түүхэнь бэлэн бэшэл һэн. Үдэдэ үхэрөө соолгоһоо уһалаад лэ, үдэшын 6 болотор адуулхаяа гараха. Иимэ хүшэр ажалда гансаараа ябаад, жэл соо нэгэшье гарзагүй байха аад лэ... Хабар болоходо, буруунуудай тарилга болоо. Гууртахагүйн түлөө нюргандань хоро түрхихэ. Тиихэдэнь тон томо, сэбэр 2-3 толгой буруунуудынь тэрэ хоронһоонь гэдэһээ дүүрээд үхэшэхэ. Тиигээд лэ жэл бүри гарзатай гэжэ тоосоото суглаанда хэлүүлдэг байгаа. Би амаралтада ошоходоо,хамһалсаад лэ ерэхэб, һөөргөө һургуулидаа ошохоёо һанагшагүй һэм, эжыгээ хайрлажа, ехэл ядахаб даа.
Далаад наһандаа Сахюуртынгаа сээнтэр ерэхэдэнь, Батомунко Бадмажаб ахайнар гэр барижа оруулаа бэлэй. Тиигэһээр байтар, ахайнар нютаг соогоо гэр бүлэ болоо. Би дээдэ һургуулияа дүүргэжэ, нютагтаал багшалжа эхилээб. Нүхэрни - нютагаймнайл хүбүүн, эндээ түбхинэжэ, үри хүүгэдтэй болообди.
Иигэжэл дайнай хүшэр хүндэ жэлнүүдтэ эжымнай колхозой элдэб ажалда ябажа, Агуу Илалта шэрээлсэһэн хүнүүдэй нэгэн болодог юм. Дайнай һүүлээрхи жэлнүүдтэшье ажал ехэ байгаа. Тэрэ сүлөөгүй ажалайнгаа хажуугаар дүрбэн хүүгэдээ үндылгэжэ, бултандамнай дээдэ эрдэм олгуулаа, гэр бүлэ болгожо түбхинүүлээл даа.
Энэ наһандаа эжыһээ холо ошонгүй, хайшаашье гарангүй, хажуухандань байха, хамһалсажа ябаха хүсэл намда байһан юм. Алтан мүшэ зүүгээшьегүй һаа, түрэһэн эжымни наһан соогоо үнэн сэхээр ажаллажа, колхозой ажабайдал хүгжөөхэ, бэхижүүлхэ хэрэгтэ горитойхон хубитаяа оруулһан, ажахынгаа байдал арьбадхалсаһан. Мүнөө залуушуулда захихаяа һананаб: эжы гээшэмнай газар уһан дээрэ гансахан, тон дүтымнай, эгээл хүндэтэй, эгээл хайратай хүн гэжэ хэзээдэшье мартангүй, хүгшэрхэ наһандань гурбан зөөлэниие заатагүй эдлүүлжэ байгты. Хажуудань бэшэ, холохон байбал, хааяаханшье һаа эрьежэ, амар мэндэеэ мэдүүлжэ, үри хүүгэдээрээ уулзуулжа байгыт даа.
