Хори буряадууд галзуудай болон харганын хоёр ехэ бүлэгһөө бүридэһэн гэжэ хэлэгдэдэг. «Табан шара галзууд» бүлэгэй галзууд, шарайд, гушад, хуасай, хүбдүүд угайхинда хожомынь, 5-12-дохи зуун жэлнүүдэй туршада харгана, худай, хальбан, бодонгууд, батанай ба сагаангууд ниилэһэн гэхэ. Түүхын хуудаһануудһаа мэдэнэбди: хори буряадууд дүрбэд хаанай, удаань ойрадуудай, нэгэ үедэ түмэдэй Алтан хаанай мэдэлдэ байгаа. Гэхэшэлэн тэрэ үеын үйлэ хэрэгүүд нэгэ угай зониие таһалжа, али гэбэл, ондо ондоо угай зониие ниилүүлжэшье байһаниинь ойлгосотой. Хори буряадуудай бүридэлдэ бодонгууд хажуу тээһээ ороһоншье байжа магад гэжэ эрдэмтэн Ц.Б.Цыдендамбаев «Бурятские исторические хроники и родословные» ажал соогоо тайлбарилна. Юундэб гэхэдэ, эрдэмтэн Н.Козьмин меркидүүдэй нэгэ омог болохо модон эсэгынхидэй нэрэ буряад-монголой бодонгууд гэжэ нэрэ соо үлэһэн гэжэ бэшэһэн байдаг. Тэрэнииень Ц.Б.Цыдендамбаев яг буруушаажа, меркидтэ бэшэ, харин кидань арадта дүтэ болоно: киданьнуудай хоёрдохи хаанай гахайн һүлдэ тэмдэгтэй холбоотой тухай домог бии гэжэ шэнжэлээ. Теэд иимэ бодол хэр зүб бэ гэжэ эрдэмтэд хэзээ нэгэтэ өөрынгөө үгэ хэлэнэ бэзэ.
Зүгөөр бодонгуудай жэнхэни һуури газарынь – тоонто нютагынь хадаа Ойхон олтирогой тон үндэр хадын бооридо бии гэһэн түүхэ байха, энээн тухай Улаан-Үдын «Тэнгэри» гэһэн шажанай бүлгэмэй ахалагша бөө хэлэһэн байдаг гэжэ Ага тосхоной ажаhуугша, багшын ажалай ветеран, будан бодонгууд Цыремжит Жамсарановна Батоева тайлбарилна hэн. Хориин 11 эсэгын тоонто – гараһан нютаг Ойхон олтирог ошожо, бөөнэр жэл бүхэндэ үргэл хэдэг байна.
Бодонгууд угайхин мүнөө хаа хаанагүй таранги, олонхинь Буряад ороной Мухар-Шэбэрэй, Хориин, Яруунын, Хэжэнгын, Загарайн аймагуудта болон Шэтэhээ хойшо оршодог хэдэн нютагуудта, Агын Буряадай тойрогто ажаһууна. Үшөө нилээд олон бодонгууд угайхин Халха ба Дотор Монголдо hуудаг юм.
«Бодонгууд» нэрын һуурида «бодон» гэһэн үгэ илгахаар гээд Ц.Б.Цыдендамбаев тайлбарил-хадаа, энэнь «бодон гахай» гэһэн үгэһөө байлтай гэжэ багсаана.
Хоёр хүхүүртэй
Ц.Б.Цыдендамбаевай ажал соо Шэтын диалектологическа экспедициин 1965 оной материалнууд шэнжэлэгдэнэ. Тодорхойлбол, зургаан томо 70 х 35,5 см хэмжээнэй саарһан дээрэ бэшээтэй оргодой бодонгуудай болон будан бодонгуудай угай бэшэгүүд, багашаг саарһанууд дээрэ - Хүхэрэновтэнэй, Тархаевтанай, Соонхоновтоной угай бэшэгүүд. Тиихэдэ «Из родословных бурят» гэһэн ном соо оргодой бодонгуудай угай бэшэг байна, СССР-эй Эрдэмүүдэй Академиин Ленинградай таһагта будан бодонгуудай угай бэшэг хадагалагдана. Эдэ бүгэдые шэнжэлээд, эрдэмтэн бодонгууд угай хоёр лэ хүхүүр: оргодой бодонгууд ба будан бодонгууд тодорон гарана гэжэ тэмдэглэнэ.
Иимэ бодол үргэлжэлүүлжэ, Цыремжит Жамсарановна тодорхойлбо:
- Бодонгуудай Оргодой гээшэ Тугар, Аюша, Сарисан, Зартаган, Хубаандай, Бишыхан - зургаан хүбүүдтэй байгаа. Иимэ эхитэй угай бэшэг Шандали нютагай зондо байха. Бишье эндэһээ һарбаалжатайб, нагаса эжымни Сарисанай гарбалай юм. Тиихэдэ Оргодойн нэгэ басаган байhан, наhатай хүндэ хадамда ошоод, олон хүүгэдтэй болоhон. Харин Бодонгуудай Будан хадаа Хожогор, Мухан, Долонгир ба Хуняахай хүбүүдтэй байгаа.
С.Ж.Ламожаповай «Генеалогическое древо бурят бодонгутского рода» гэһэн ажал соо бодонгуудай хоёр лэ хүбүүдэй - Буданай ба Оргодойн угай бэшэгүүд үгтэнхэй. Жэшээнь, «Бодонгууд – Будан – Хожогор – Мухан – Долонгир – Хуняахай…» гээд Хуняахайн һарбаалжын угай бэшэг үгтэнэ. Тиихэдээ автор Буданай үри хүүгэд имагтал Хёлго мүрэн зубшан, мүнөөнэй Хонхолой, Аяга, Шанага ба Амгаланта нютагуудаар ажаһуугаа гэжэ тэмдэглээд, арадай түүхэ домогууд болон угай бэшэгүүд соо тэдэниие «бодонгууд угтан» гээд лэ бэшэдэг байгаа гэжэ ажаглалта хэнэ.
Бодонгуудта хүбүүдэйнь хүбүүдhээ хүхүүрнүүд гараhан байна. Тиигэжэ зарим бэшэгүүд соо Һарниита (Һарьмайта), Тэсхэй (Тэшхэй) ба Заргата (Зартаган) хүхүүрнүүд заагдана.
Ерүүл ба һуури бодонгууд
«Һуури, ерүүл, хёлго бодонгуудби» гээшэнь ямар бодонгууд бэ? Энээниие Цыремжит Батоева иигэжэ тайлбарилба:
- Һуури бодонгууд гээшэ Балжан хатанай энжэ буряадуудһаа Алхана, Бооржо, Адуун Шулуун, Түүргэ, Ага нютагуудта атарлажа үдэһэн зоной үри һадаһад гэжэ тухайлхаар. Уг гарбалаа бэдэржэ, олохон хүнтэй уулзаһамни, анханда Бооржо нютагһаа гаража, Чернышевскын аймагта ажаһуудаг 90 наһатай нэгэ үбгэн иигэжэ хөөрөө һэн: «Баян элдин ой тайгатай, ан гүрөөлтэй Хёлго, Уляата (Үлеэтын аймаг) нютагууд хаанай зарлигаар баруун тээһээ Сибирь эльгээгдэһэн ородуудта үгтөөд, тэндэхи зон урагшаа зөөһэн гээшэ. Иигэжэ бодонгууд таһарһан юм».
Түрүүн оргодой бодонгууд наашаа ерээ. Оргодойһоо гараһан зониие «ерүүл бодонгууд» гэдэг. Оргодой бодонгуудые урдандаа «оргойто бодонгууд» гээдшье хэлсэдэг байһан. Хоёрдохи хубинь – будан бодонгууд 1802 он багаар урагшаа гараа. Тэдээнэй нэгэ бүлэгынь Хэжэнгын Могсохондо үлөө, нүгөө зариманиинь Яруунын Мужыхада нютагжаа. Бэшэниинь урагшалһан түүхэтэй. Энээн тухай Ярууна нютагай суута түүхэшэн, үльгэршэн Рыгзын Эрдынеев хөөрэһэн байдаг. Будан бодонгууд Хёлгоёо үгсөөд, Уляатаяа уруудаад, урагшаа Ага нютагай баруун заха барижа ошоо. Харин эндэнь анхан нютагжаһан оргодой бодонгууд ажаһуугаа. Шэнэ зөөжэ ерэһэн будан бодонгуудые эндэхи нютагай зон хёлгынхид гээд «хёлго бодонгууд» гэлсэбэ ха. Тиимэһээ «хёлго бодонгуудби» гэдэг хүн бүхэн будан бодонгууд болоно. Гайхалтайнь гэхэдэ, хёлгынхид юундэ «Буданай» гэжэ нэрэеэ мартажархёо гээшэб? Энэ жэшээ дээрэшье абаад үзэхэдэ, урданайнгаа алдарые хэлэжэ, уг нэрэеэ һэргээхэ ёһотойбди. Будан бодонгуудай зариман Хёлгодо үлөөд, 1800-гаад онуудай эхиндэ шэмээшэгтэ үгтэхэ газарай хэмжүүрэй газаань үлэгшэ газарһаа хүдэлөөгүй. Хёлгын гол эсхэжэ, ородуудта үгтэһэн газарай баруун хажуунь мүнөөнэй Үбэр Байгалай хизаарай хилэтэй адли байгаа. Энэ хилын газаа талаарнь Хонхоло, Аяга, Шанага – алдарта буряад нютагууд урагшаа хилэ зулаад зурына. Уляатада газарай хэмжээн баталагдажа, газаань үлэһэн Хоолошной, Угдаан нютагууд мүнөөшье байна. Энээндэл адли хубитай дээрэ дурсагдагша будан бодонгууд хаанта засагай үедэ өөһэдын родовой управатай болоо. Управын захиргаан Хонхолойдо байһан. Будан бодонгууд мүн Зугмаарада, Уляастада байдаг ха. Энээн тухай Хонхолойдо ажаһуудаг Чирип Дугаржапов үбгэн хөөрэһэн байдаг.
Мүнөөнэй дэншээтэй үе сагай сууряан соо буряад зон анхан сагhаа тогтонижоhон гуримуудаа уудалан, түүхын абдарhаа ходолон гаргана – уг гарбалай hабагша иимэшүү байhан гээшэл даа. Урданай түүхэшэн Рашид ад-Динай «Сборник летописей» соо иигэжэ уншаа hэм: «Монгол зон уг гарбалай дэбтэртэ үндэр наhатай үбгэ эсэгэнэрэй нэрэнүүдые бэшээд, hая түрэhэн үхибүүе бэшэжэ, үмсэлдэг байhан. Иимэ түүхын хуудаhан бэшэгдэжэ, монголнууд соо уг гарбалаа, аха дүүгээ мэдэхэгүй хүн гэжэ байхагүй. Бэшэ ямаршье яhатанда иимэ заншал үгы». Буряад-монгол зон иигэжэ аман үгөөр дамжадаг угайнь түүхын мартагдахагүй болоходонь, хэрэгтэйгээ түүжэ бэшээд, хадагалдаг болоhон ха. «Түүхэ» гэхэдээ, «түүжэ бэшэхэ» гэhэн удхатай гэжэ «Монголой нюуса тобшын» оршолол соо эрдэмтэн Ц.Дамдинсурэн бэшэhэн.
Арадтаа алдаршаҺан
Уг бүхэндэ абьяас бэлигээрээ, сэсэ мэргэн ухаагаараа арадай дунда алдаршаhан, холо ойро мэдээжэ болоhон зон олон байдаг. Бодонгууд угай зарим мэдээжэ зониие нэрлэе: Зангия Данжинов – Агын Степной Дүүмын ахалагша тайшаа (1842-1858); Долгиин Гэгээн (Галсан Сультим) – эрдэмтэ лама, гэгээн багша; Жамбал-Доржо Гомбоев – XIX бандида хамба лама; Намсарай Бадмажабэ – Агын окружной Зүблэлэй гүйсэдхэхы хорооной түрүүлэгшэ; Дугар Мижидон – арадай багша, ном хэблэгшэ; Рыгзын Эрдынеев – түүхэшэн, үльгэршэн (Ярууна); Дондобой Цыдэнжаб (Ц.Дон) - буряад совет уран зохёолой үндэһэ һуури табигшадай нэгэн; Жамьян Балданжабон – уран зохёолшо, багша; Лубсан Шагдаров – хэлэ бэшэгэй эрдэмүүдэй доктор, профессор; Эльберт Базарон – эмнэлгын эрдэмүүдэй доктор, профессор; Дамбинима Цырендашиев – хизаар ороноо шэнжэлэгшэ, уран зохёолшо; Нима Цырендондоков – ветеринариин эрдэмүүдэй доктор; Бата-Мүнхэ Жигжитов – сэтгүүлшэн; Батомунко Цырендашиев – хүдөө ажахын ажаябуулагша, Агын Буряадай автономито тойрогой хүндэтэ эрхэтэн; Бодонгууд Абида (Сэрэнжабай Абида) - «Буряад-монголшуудай тобшо түүхэ», «Шэнэхээнэй буряад-монголшуудай ойрын түүхын тоймо» г.м. номуудай автор; Жигжит Баясхаланов – алташа, мүнгэшэ дархан гээд лэ уг удамаа алдаршуулhан зон олон даа.
Анханай гуримаар
С.Жамсын «Буряад-монголшуудай болон шэнэхээн буряадуудай түүхэ» гэһэн ажал соо Шэнэхээндэ һуурижаһан буряадууд хэд байгааб гэжэ нютаг бүхэнөөрнь тоолоотой. Тиихэдээ хэды үрхэтэ айл энэ нютагта һуунаб, хэды эрэ, эмэ зон бэ, ямар тушаал мэргэжэлтэйб гэжэ бүридхэхын хажуугаар ямар угай зон бэ гэжэ ниитэлээ-тэй. Жэшээнь, Тэмээн хүзүүн гэжэ газарта буряад бүхыдөө 768 хүн, 202 үрхэ тоологдожо байгаа. Тэдээн соо галзууд - 4, хуасай - 36, хүбдүүд - 18, шарайд - 21, харгана - 43, бодонгууд - 34, сагаангууд - 41, хальбан 6 үрхэ байба.
Иимэ жэшээгээр, хори буряадуудай анханай гуримаар ямар нютагта ямар угтан ажаhуунабибди гэжэ бүридхэн, угайнгаа бэшэгүүдые гуримшуулбал, хүн бүхэн угаа мэдэхэ болохо hэн. Харин угаа мэдэхэ хүнэй хаанашье төөрихэгүйнь лабтай.
