Октябриин хубисхалай урда тээ агын буряадууд хуушан монгол бэшэгтэй, онсо өөрын соёлтой, ёһо заншалтай, наадануудтай байһан.
БАРИМТАНУУД
Хамтын ажахынуудай тогтоходо, мал ажалтай, нүүдэл байдалтай буряадууд һуурижажа, модон, шулуун гэрнүүд соо байдаг болоо, тосхон айлнууд олошороо. Саашадаа Агын тойрогто ном уншалгын гэрнүүд, соёлой байшангууд, номой сангууд, музейнүүд, искусствын һургуулинууд нээгдэhэн түүхэтэй. 1931 ондо хуушан монгол хэлэн лата үзэг бэшэгээр һэлгэгдээ. 1939 ондо буряад үзэг бэшэгые лата хэлэнһээ ород үзэгтэ оруулха тухай шиидхэбэри абтаа.
СССР-эй ЦИК-эй Президиумэй 1937 оной сентябриин 26-ай тогтоолоор, Агын Буряад-Монгол үндэһэтэнэй тойрог байгуулагдажа, Шэтын можын бүридэлдэ оруулагдаһан. Тэрэл жэлынь Агын аймагай гүйсэдхэхы хорооной дэргэдэхи соёл гэгээрүүлгын ажалай таһаг тойрогой хэмжээнэй болгогдоо. Тиихэдээ соёлой хүтэлбэриин зургаануудай урда һуурин бүхэндэ соёлой гуламта - клуб нээхэ гэhэн зорилгонууд табигдаа hэн. 1940-өөд онуудай эсэстэ Агын тойрог дотор соёл гэгээрүүлгын 70 байгуулга, тэдэнэй тоодо 8 номой сан, 19 уншалгын гэр, 7 улаан һэеы гэр, 6 хүдөөгэй ба 27 колхозой клуб хүдэлжэ байгаа. 1939 ондо Ага тосхоной Свято-Никольско һүмын байшан соо түрүүшын стационарна кинотеатр нээгдээ.
Мүнөө Агын тойрогто соёлой 42 түб, 45 номой сан, 31 музей, үхибүүдэй искусствын 6 һургуули, арадай 26 бүлгэм тоологдоно. Эндэ дээдэ ба дунда мэргэжэлтэй 588 соёлшод ажаллана. Тиихэдэ Агын үндэһэтэнэй мэргэжэлтэ «Амар сайн» дуу хатарай театрай ба Забайкалида ори ганса муниципальна театр болохо Агын «ДалиТЭ» театрай артистнар һайхан концерт-наадаараа нютагайхидаа баясуулдаг.
ДАЙНАЙ ҺҮҮЛЭЭР...
Агууехэ Эсэгын дайнай үедэ соёлой ажабайдал фронтын мэдэлдэ ороо бшуу. Агын уран зохёолшод, сэтгүүлшэд, соёлшод, улаан майхан даагшад, уран бэлигтэн арад зоноо уряалжа, хархис дайсадые бута сохилсожо, Агуу Илалта туйлалсаhан байна.
Дайнай hүүлээрхи жэлнүүдтэ соёлой ажал һэргээгдэжэ, Ага, Могойто, Дулдарга тосхонуудта аймагай соёлой түбүүд хүдэлжэ эхилээ. Тэндэ Агын тойрогой засаг зургаанай хүтэлбэрилэгшэд – Намсарай Бадмажабэ ба Чимитдоржи Дагбаин гэгшэдэй үүсхэлээр, драматическа бүлгэмүүд байгуулагдажа, зүжэгшэд нютагай зохёолшодой пьесэнүүдые найруулан табидаг болоо. Агын арадай театр Забайкалида «арадай» гэhэн үндэр нэрэ зэргэдэ эгээл түрүүн хүртэhэн түүхэтэй. Дайнай ветеран Батомунко Базарон, тэрэнэй наһанай нүхэр, бэлигтэй диктор ябаһан Цырегма Рыгзынова, режиссёр, актёр, сценарист Роберт Абидуев, һүүлээрнь журналист, актёр, Һүдэнтын Батор Цырендашиев, Шулуутай нютагай Юрий Лхамаев ба бэшэн тайзан дээрэ зүжэг наадажа, абьяас бэлигээрээ суурхаһан. Театрай hайн дуранай артистнар хүдөө hуурингуудта, хээрын стануудта, hаалида, сэрэгэй частьнуудта зүжэг наадаяа харуулдаг байгаа. 1947 ондо Агын уран зохёолой нэгэдэл байгуулагдаа. Агын нютаг ороноо шэнжэлэлгын музей байгуулагшадай нэгэн, уран зохёолшо, багша Жамьян Балданжабоной оролдолгоор уран үгын олон бэлигтэйшүүл зохёохы ажалай замда гараhан. Номой сангай ба соёлой ажалтадые бэлэдхэлэй hургуулинууд (курсы) нээгдээ, нютаг нютагуудта уран hайханай бүлгэмүүд бии болоо. 1960 ондо Агын багшанарай училищиин дэргэдэ Үбэр-Байгалай хизаарта түрүүшын Ленинэй нэрэмжэтэ музей нээгдээ.
_______________________________________________________________________________________________
Мартын 25-да бүхы Россиин соёлой ажалтад мэргэжэлтэ һайндэрѳѳ тэмдэглэнэ. Энэ үдэрөөр ба Агын Буряадай тойрогой байгуулагдаһаар 80 жэлэй ойн баярта дашарамдуулан, Зугаалай нютагай «Зугаа» дуу ба хүгжэмэй ансамблиин эмхидхэгшэ, Агын Буряадай автономито тойрогой соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ Баясхалан Батоевтой уулзабабди.
"Зугаа" ансамбль. Б.Батоев (баруун гарһаа 3-дахи). 2011 он.
- Баясхалан Доржинимаевич, «Зугаа» ансамбль тойрогой түүхэдэ һуурияа эзэлэнхэй. Энэ ансамбль хэзээ, яагаад бии болоһон гээшэб?
- 1972 ондо Хальмаг гүрэнэй дуу ба хатарай «Тюльпан» ансамблиин мэргэжэлтэ баянист Александр Егоринов Зугаалайда байхадаа, «Ургы» ансамбль байгуулаа һэн. Тиихэдэнь колхоз аппаратура абаад үгөө. Харин удангүй тэрэ Элистагаа бусаа юм. Хоёр-гурбан жэлэй үнгэрһэн хойно бидэ залуухан хүбүүд - Т.Забелин, Г.Аюров, В.Содбоев, В.Нимаев гэгшэд тэрэ аппаратура дээрэ наадахаяа һанаад, клубай сонхоор орожо наададаг байгаабди. Нэгэтэл клубайнгаа директор Баради Базарович Базаровта баригдашообди. Харин тэрэ ухаатай хүн байжа, ехээр хараангүй, клубай түлхюур маанадта барюулаа бэлэй. 1975 оной майн 9-дэ дуу ба хатарай ансамбльнуудай харалгада түрүүшынхеэ грамотада хүртөөд, ехэ магтуулаабди.
- Хэзээ «Зугаа» гэжэ нэрэтэй болооб?
- Би 1982 ондо Шэтын багшанарай дээдэ һургуулиин тамирай факультет дүүргээд, нютагаа бусааб. Тэрэ сагта ансамблиин хуушан бүридэлэй хүбүүд тараһан байгаа. Тиихэдэнь һургуулиин 10-дахи ангиин Батор Цырендоржиев, Батор Нимаев, Дулма Нимаева, Борис Балбаров, Сампил Бабудоржин, Цырен Цыбенов гэгшэдтэй шэнэ бүридэл эмхидхэжэ, ажалаа үргэлжэлүүлээб. Нютагаймнай музейн директор, дайнай ветеран Батор Жаргалович Жаргалов олон нэрэнүүд сооһоо «Зугаа» гээшыень шэлээд үгөө һэн.
- Могойтын аймагай ансамбльнуудай хажууда дортохогүй һайн аппаратуратай байгаа бэзэт...
- Могойтын аймагта Могойто тосхоной, аймаг доторхи сэрэгэй частьнуудай бүлгэмүүд - хамта арба гаран ансамбль байдаг һэн. Тойрогой бусад бүлгэмүүдтэй мүрысэжэ, лауреадай нэрэ зэргэдэ хүртөөбди. Тэрээнһээ хойшо ансамбльнай хүгжэжэ эхилээ юм. Харин аппаратурын асуудал ходол гаража байдаг һэн. Арга шадалаараа бидэ аппаратура олодог, бэдэрдэг һэмди. Һургуулиин байхадамнай, Новосибирскын ансамбль Зугаалай гастрольдо ерээ. Концерт-нааданай һүүлээр харахадам, ансамблиин хүтэлэгшэ тайзанай хүшэгын бүд баряад үзэжэ байба. Тиихэдэнь тэрээнтэй хэлсээ хэжэ, тэрэ бүд динамигаар андалдаабди. Һүүлдэнь Шэтын можын соёлой хүтэлбэриин дарга байшанаа сагаадаха избёосхо бэдэржэ байна гэжэ дуулаад, хүбүүдээр Сагаан-Шулуутайһаа ашаанай машинаар дүүрэн саб сагаан избёосхо Шэтэ абаашаабди. Гэртээ бусахадаа, “Formant” гэжэ аппаратуратай ерээбди. Тэрэ үедэ бидэ ноёд һайдтай бүхы суглаануудта, съезднүүдтэ ябажа, концерт-наада табидаг байгаабди. Колхознай оролдолгыемнай сэгнэжэ, аппаратурын мүнгэ үгөө һэн. Тиихэдэнь Краснокаменскын нэгэ ресторанһаа «Beaq» гэжэ венгерскэ аппаратура худалдажа абаа һэмди. Тэрэ үедэ гансал ресторануудта һайн шанартай аппаратура байдаг һэн.
- Хаагуур гастрольдо ябаһамта?
- «Зугаа» ансамблиинхид 1984 ондо Байгал-Амарай түмэр зам барилгашадай урда концерт-наада табихаяа ошоо һэмди. Энэ манай түрүүшын гастроль болоо. Муя, Чара, Хани, Сюльбан, Кодар, Икабья, Леприндо, Тында гэжэ тосхонуудаар ябажа, хори гаран концерт-наада табяад ерэһэн байнабди.
Дэлгэрэнгыгээр 12-дохи дугаарта.
