Яабланын дабаан гаталжа...

«Ураалай хадануудhаа эхилжэ, бүхы Сибириин дэбисхэрнүүдһээ намайе эгээл ехээр Монголой хилэ шадархи Yбэр Байгалай газар hаргаагаа. Тэрэ гайхамшагта hайхан ба баян байгаалитай буланда бэшэ хаанашье үзэгдөөгүй ургамал ба ан арьяатад үдэдэг», - гэжэ Симон Паллас дэбтэр соогоо бэшэhэн. Саашань иигээд үргэлжэлүүлнэ:
«Уруу-Догно гэhэн голhоо сааша Яабланын шэлэнүүд зурылдана. Тус дабаан Дагуурай талануудые Сибирьhээ, Байгал руу шудхажа ородог мүрэнүүдые Амарай бассейнэй мүрэнүүдhээ илгадаг. «Яабланын дабаан» гээд урдын буряадууд нэрлэhэн түүхэтэй. Түрүүшын ородуудай хүрэжэ ерэхэдэ, тус нэрэнь байhан гэжэ эли. Юундэ «Яабланын» гээд нэрлэгдэhэн байгаа хаб? Энэ хадаа түүхын тайлбарилагдаадүй таабари юм. Зарим зоной hанамжаар, тус нэрэнь хадын оройгоор нэмжылдэн тараhан шулуунуудтай холбоотой. Теэд яблокадал адли монсогор шулуунууд огто харагданагүй, булта эрид хурса углуу үзүүрнүүдтэй. Нүгөө заримашуулай багсааһаар, оройдонь ургаhан Pirus baccata гэhэн ганса модонhоо хадын нэрэ үндэhэтэй. Теэд тиимэ модоншье намда харагдаагүй.

Яабланын шэлэнүүд Монголой хилэhээ эхилээд, Сүхэ ба Онон мүрэнүүдэй хоорондуур үргэлжэлөөд, зүүн зүгэй океан руу шэглэнэ. Хорёод верста тухай үргэнтэй хадын хяранууд үргэлжэ боро шулуунуудаар хушагданхай. Шулуунуудай нюурнууд хүбхэнгөөр хушагдаhан, забhараарнь мододой үндэhэнүүд бултайна. Тэдээн дээгүүр тэргээр ябахань ехэ хэсүү, модон сахаригууд дороо бутаржа hалана.

Хори буряадай нютагта

Эндэ байрлаhан хориин буряадууд 11 уг гарбал боложо хубаардаг. Энэ арад Нэршүүгэй хүтэлбэриин бүридэлдэ орожо, 11 мянган hурша номын тоогоор ангай арhаар гүрэндэ яла түлэдэг. Тэдэнэй ехэнхинь бөө мүргэлдэ шүтэдэг, тиибэшье буддын шажанай hургаалнууд дэлгэржэ эхилэнхэй. Нэгэ ударидагшатай 26 ламанар ехэ хүдэлмэринүүдые ябуулна. Засаг баригшадынь - ахамад тайшаа ба зайһанууд.
Yшөө эндэ ашагта малтамалнуудай олон руднигууд, хилые зубшаад хасагуудай харуулнууд, ород таряашадай сэлеэнгүүд, бага гэмтэйшүүлэй сүлэлгын hуурингууд бии.

Хулганаануудай баян «амбаарнууд»

Энгидэй Үргэнэ хоёрой хоорондо гайхалтай олон боро хулганаанууд үдэдэг. Тиимэ хулганаанууд Енисей мүрэн шадархи газарнуудаар намда олоороо үзэгдөө hэн. Тэдэ айхабтар ажалша талын амитаханууд газар доогуур холбоотой олон эшээнүүдые малтажа, досоонь үбэлэйнгөө хоол нөөсэлдэг гуримтай. Одоол ёhото газар дорохи дүүрэн «амбаарнуудыень» хараад, иимэ бишыхан бэетэй хулганаануудай нөөсэлhэн гэжэ огто этигэхээр бэшэ! Нэгэ эшээнэй «склад» бүхэндэ улаалзайн тибhэнhээ эхилээд, гашуун чесногой, мангирай болон 8-10 фунт, 4-5 хиилэ тухай шэгнүүртэй элдэб янзын hайнаар сэбэрлэгдэhэн үндэhэнүүд обоолоотой байдаг. Тэдээн соонь «Chaerophyllum temulum» гэhэн үбhэндэ адли сэсэгтэй ургамалай морхообой түхэлтэй «hогтуу» үндэhэн онсо hуури эзэлдэг. «Тэрэ үндэhэ хулганаанууд өөhэдынгөө hайндэрнүүдэй үедэ эдижэ хүхилдэхын тулада зорюута нөөсэлдэг», - гэжэ тунгусууд этигэдэг. Тэрэ үндэhэ эдиhэн хүнүүдшье hогтодог, үлүү ехэдүүлбэл, мэдээгээшье алдадаг ушартай.

Амбаарнуудаа дүүргэхын тула боро хулганаанууд бүхэли зунай туршада туйлай ехэ хүдэлмэринүүдые ябуулдаг гэжэ эли. Анхаралтайгаар адуулжа харахада, хаа-хаанагүй талын дундуур жэжэхэн hабарнуудайнь зүргэхэнүүд ногоон соогуур тодоор харагдадаг. Аяар холоhоо шэрэжэ асарhан үндэhэнүүдээ шорой богhоо сэбэрлэхэ хэрэгтэй.

Тиигээд боро хулганаануудай амбаарнуудынь намар бүхэндэ гамгүйгөөр тонуулдаг. Хажуугаарнь байрлаhан тунгусууд газарай эзэдэй яла суглуулhандал, эшээнүүдыень малтажа hандаргаад, амтатай нөөсэнүүдыень эзэмдэжэ абажархидаг ушартай. Таряа таридаггүй талын нүүдэлшэд «хулганаанай мангажинhаа» абтаhан тибhэнэй, мангирай хажуугаар илангаяа хананхатайгаар «hогтуу үндэhэ» шэлэжэ абаад, хоорондоо хубаадаг. Тэрэ хүхюутэй болгодог үндэhэ тунгусууд эдеэндээ холихоhоо гадуур сайдаа нэмэжэ эдеэшүүлээд ууха дуратай. Таряа ба огородой хоол таридаггүй тунгусууд хулганаанай амбаарhаа хулууhан нөөсэнүүдые бүхэли үбэлэй туршада эдидэг ха.

Тунгусууд хулганаануудай эдеэ хоол хулуухадаа, өөhэдыень алангүй, амиды үлөөдэг гуримтай. Харин тунгусуудhаа доро бэшээр амтатай үндэhэнүүдтэ дуратай зэрлиг бодон гахайнууд хулганаануудай баян амбаарнуудта добтолжо тоноходоо, нөөсыень эзэдтэйнь хамта хуу эдижэрхидэг.

Июниин 8-ай үдэр Ага гэhэн голой эрьеэр дээшэлээбди. Тойроод айхабтар олон янзын сэсэгүүд, эмтэй домтой, хоморой ургамалай олон гээшэнь! «Шонын hүн» гэhэн мяхалиг томо аад, hүн мэтэ сагаан шүүhэтэй үндэhэтэй ургамал.

Һалбарhан талын дундуур томо шулуунуудаар хүреэлэгдэhэн урдын зоной хүүрнүүд үе-үе дайралдана. Таряа тарихаар элдин гоё талмайнууд нэмжылдэнэ. Теэд хориин буряадууд Ага голой эрьеын газарнуудые хахалуулдаггүй, нүүжэ ерэhэн ородууд таряашадай энээгүүр байрлахань хорюултай.

Сагаан-Шулуутай гэhэн хүндыгөөр үнгэрөөд, Yбэр-Аргали нэрэтэй голой эрьедэ хонохоо тогтобобди. Харгыдаа уулзаhан буряадууд бидэндэ hанагдаагүй hайнаар хандадаг байгаа. Би, үнэнииень хэлэбэл, тиимэ hайн хандаса хүлеэгээгүйб. Буряадууд адуун hүрэгүүдээ туужа асараад, эсэhэн моридыемнай hайн моридоор hэлгэхын хажуу-гаар хониной мяха, hү тараг болон hүнэй архи бэлэглэдэг байгаа.

Гайхамшагта Онон гол

Онон голой эрьенүүд үрхэлжэ үнэтэ шулуунуудаар хушагдаhан. Сердолик, халцедон, кошолонов, ногоон, шара, улаан ба эреэн hудалтай яшма шулуунууд г.м. хаа-хаанагүй хэбтэнэ. Тиимэ томонууд аад, гантаагүй шулуунууд дэлгүүр дээрэ ехэ үнэ сэнтэй гэжэ эли. Урдын үльгэртэ мүрэнэй оёор ба эрьеынь хада ууланууд үнэтэ, эрдэнитэ шулуунуудаар баян гэжэ эли.

Мүн лэ Онон голдо ба тэрэнэй шудхан ородог мүрэнүүдэй уhанда гайхалтай, аргагүй томонууд, далайн мэтэ субад сагаан дунгарнууд олдодог. Бишье Ононhоо холо бэшэ Шара нуурай эрьедэ хахад аршин утатай, 2-3 утаhа үргэнтэй томо дунгар олооб. Yшөө энэ мүрэнэй гайхалтай таабаринь гэхэдэ, эндэ бүхы Сибирьтэ бэшэ хаанашье байдаггүй хабшаахайнууд байрладаг. Олон нюусануудтай гайхамшагта мүрэн даа!

Онон ба Сүхэ мүрэнүүдэй хоорондохи үндэр хадатай ой тайгануудаар Баргажанайхиhаа дортохогүй hайхан ба сэнтэй арhатай хэрмэн, булган олоороо үдэдэг.

Тариин нуурай зэрлиг морид

Эндэхи буряадууд ба тунгусууд олон мянгаад толгой мал баридаг. Тиигээд аргагүй тобир тарган хонидтой. Тэдэнь минии мэдэхэ бүхы бусад үүлтэрэй хонидhоо, суутай киргиз хонидhоошье hураггүй томо бэетэйнүүд. Ехэл гайхалтай. Юундэб гэхэдэ, хабартаа эндэ талын түймэрнүүд hая бултайhан үбhэ ногоо шатаагаад, тэдэнь саашадаа зунай ааяма халуунда өөдэлжэ, hайнаар ургадаггүй. Тиимэ тулюур бэлшээридэ амидарhан хонид яагаад тиимэ ехэ өөхэ мяхатай үдэнэ гээшэб? Али голой эрьеын hөөг бургааhад, элбэгээр ургадаг сахилза хүхэ сэсэгүүд hайн үл шанартай юм гү?

Тунгусуудай хэлэhээр, алтаргана гээд буряад-монголнуудай нэрлэдэг тусгаар hайн үлтэй, ямаршье ган гасуурhаа, ааяма халуунhаа айдаггүй бургааhаар хонидынь тэнжэдэг, тобир тарганаар үдэдэг байна. 

Тариин нуурнуудай хажуугаар зэрлиг морид байрладаг. Монголнууд тэдэниие Ута Шэхэтэйнүүд гээд нэрлэдэг. Монголой Гоби гэhэн сүл губида тиимэ морид олоороо дайралдадаг, тэндэhээ таhаржа ерэhэн амитад хаш даа. Тариин нуурнуудhаа бэшэ ондоо газарнуудта зэрлиг морид бэшэ дайралдадаггүй. Yшөө эдэ амитадые ёhото моридшье гэхээр бэшэ, морин ба элжэгэн хоёрой хоорондохи түхэлтэй. Томо тархитай, элжэгэндэл адли туруунуудтай, утанууд шэхэтэй, гадаада талын зүhэ түхэлөөрөө муухайшаг амитад айхабтар хурданаар гүйлдэдэг. Урилдаанда тэдэниие хүсэхэ морид үгы гэжэ тэмдэглэгдэнэ. Yшөө Ута Шэхэтэйнүүдые агнажа барихын аргагүй. Аяар холын зайда ябаhан хүнүүдэй үнэр абаад, оро бодогүй тэрьедэшэдэг юм.

You have no rights to post comments