Эсэгын дайнай түлэг дунда сэрэгтэ татагдаад, Сталинград шадархи шуhата тулалдаануудта хабаадажа ябаhаар, плендэ абтаhан Дамба Занданов хөөрөөгөө иигэжэ үргэлжэлүүлээ hэн: «1945 оной апрель hapaда намдал адляар пленһээ тэрьелһэн 4-5 сэрэгшэд ойн оёороор тэнэжэ хоргодоһоор, бүри олошорбобди. Бидэнэй дунда французуудшье, итальянецуудшье - дэлхэйн янза бүриин яһатан харагдагша һэн. Тиигэжэ ябатарнай, дайн үзэгдөө һанагдаагүйгөөр дүүрэжэ, хүн бүхэн тэбэрилдэн таалалдажа, бархиралдажа садаа һэмди. 
Тэндэһээ маниие Бунцелава хото асаржа, сэрэгэй хубсаһа шэнээр үмдэхүүлээд, 2 hapahaa үлүүхэн сэрэгэй һургуули хүүлээд, Польшын газараар наашаа хэдэн мянган модо ото һэтэ ябагалжа, хилэ гараад, Львов хото оробобди. Бидэниие поезддо һуулгажа, Днепропетровско можын Кривой Рог хото асаржа байлгаба».

Хатуу газарта халуун шулуу долёоһон ветеран үхибүүдэй урда ойр зуура абяа аниргүй байгаад, «долоон класстай миниишье ехээр хөөрэжэрхихэ юун байхаб даа, орон нютагтамнай бэлэгүй сагай тохёолдоходо, дайн дажарта мордожо тулалдаабди, аадар бороо мэтээр адхаржа байһан боомбо, һомон соогуур яахыньшье аргагүй байдалда орожо, дайсанай һабарта абтаад, амидын тама үзөөбди» гэжэ аягүйрхэн һагад дуугараад, нэгэ хэды хитэн татаһандал, томо нюдөөрөө юуб даа хараашалһанай һүүлээр тархяа гунхуулан, столой саана һуугаа һэн. Тэрээнэй үдхэн хара нидхэнүүд нэгэ дээшээ, нэгэ доошоо боложо, түхэреэн нюурайнь баруун хасарынь үлэ мэдэг татаганан хүдэлжэ, уршалаатаһан сохонь нэбтэрэн, юундэб даа хүлэржэ байхадал үзэгдөө бэлэй.

Фронтдо мордоһоор, гурбан жэл дуулдахаяа болишоһон, алуулһан, амидыньшье мэдэгдээгүй байһан Дамба хүбүүнһээ 1945 оной зунай эхин һарын нэгэтэ үдэр Данзантанда бэшэг ерэжэ, Данзан Янжама хоёр ухаа мэдээгээ табин алдабад. Альганай шэнээхэн тэбхэр саарһан дээрэ хурсахан юрын карандашай үзүүрээр Дамба иигэжэ бэшэһэн байба: «Хайратайгаар һанагдажа ябаа хүндэтэ гэртэхин, түрэлхид, таанадтаа амар мэндые хүргэнэб. Би ямаршьегүй һайн, амиды мэндэ ябанаб. Манайхинай хэд бии гээшэбта? Би дайнда ябатараа, плендэ абташоод, ондоо гүрэнэй түрмөөр ябаһанаа, бусажа ябанаб. Бэшэг бэшэхэ арга огто болоогүй. Тогтоһон газарһаа иигээд адресаа эльгээгүүжэб. Уулзатараа баяртай. Танай хүбүүн Дамба мүн. 1945 оной июниин 15». Удаан хүлеэгдэһэн шойнжон бэшэг дахин дахин уншажа, нёлбоһотошоһон нюдэдѳѳ аршан байжа, сэдьхэлээ ханажа баясаа һэн.

Дайнай дүүрэһээр, жэл үнгэрбэ. Дэлхэйдэ үзэгдөөгүй хатуу шэрүүн дайнда эрэлхэгээр тэмсэһэн сэрэгшэд үбсүүн дээрээ олон орден медальнуудтай, түрэл нютагаа бусажал байгаа. Олон сэрэгшэдэй эжы абанар үргэһэ нойроо алдажа, фронтдо ошоһон хүбүүдээ хүлеэжэ ядан, хэзээб даа нэгэтэ түрэһэн гуламтынгаа богоһо алхан орожо ерэхэ гэжэ ехээр найдагша һэн. Тиихэдэ би Агын 1-дэхи дунда һургуулида орожо ябаһан, хүсэд юумэ үшөө ойлгодог болоодүй, хүдөөгэй юрын лэ шүдэгэрхэн буряад хүбүүн ябаа бэлэйб. Мүнөө Эсэгэ оронойнгоо эрхэ сүлөөгэй түлөө тэмсээндэ алууршан фашистнуудай һомондо дайрагдажа, хайран залуу наһандаа хариин газарта унаһан, мүн дайн дажарһаа ерээд, наһа бараһан баатар сэрэгшэ хүбүүд, басагадаа доро дохин дурданабди. 

1946 оной июль һарын һүүл багаар Согто-Хангил һууринай үргэн салуу гудамжаар сэрэгэй ногоон хубсаһатай нэгэ буряад хүбүүн хойшоо яаран һагад алхална. Тэрэ толгой дээрээ улаахан мүшэтэй, ногоон үнгэтэй пилотко үмдэнхэй, баруун гарайнгаа тохоногто боро шинель нэмэрюулжэ бариһан, нара бороодо сайжа онгошонхой вещмешогоо ара нюргандаа солдат ёһоор үргэлэнхэй ябаа һэн. Иигэжэ манай очеркын гол герой Дамба Данзанов гээшэ түрэһэн тоонто нютагаа бусажа ерэхэ аза талаантай байгаа.

Гэртээ ерээд, удаан сагта амарха аргаяа бэдэрэнгүй, түрэл колхозойнгоо ажахыда Дамба Данзановай хамсыгаа шуужа ороһониинь гайхалгүй. Армида ошоходоо, трактористын курс дүүргэһэн байжа, «АТЗ» түхэлэй трактор жолоодон, түрүүшын үедэ Бадмажаб Батоев, Пурбо Чимитов туһалагшадтай, һүүлдэнь хэтэ наһанай нүхэр болохо залуу басаган Рыгжидма Доржиеватай хамта үргэн талынгаа поли газарнуудые хахалжа, олондо магтуулдаг болоһониинь шэнэ намтар юм.

Түмэр түдэгэдэ дура сэдьхэлээ үгэһэн Дамба трактористые нэгэтэ Хангилай МТС-эй директор Доржи Жапович Жабон урижа асараад, тэрээндэ механигаар хүдэлхыень дурадхаба. Энэмнай бэрхэтэйл ажал даа! Юрэ амилхашье, хүдэлхэшье шэнжэгүй болошоод, миил обоолоотой хэбтэжэ байһан түмэр тракторай юунэйшье бутарһые хэн хаанаһаа мэдэхэ бэлэй? Теэд яахабши? Дура сэдьхэл гэжэ жэгтэй даа, заал haa дии-лэжэл һаладаг ха юм! Тиигэжэ механик Дамбын хара тоһон хүйтэн түмэр хоёртой носолдоһоор ябатарнь, хэдэн арбаад жэл үнгэршэбэ.
Бүхэли үдэртөө һалиржал ябадаг урагшаа һанаатай ульгам морин эрдэнидэл адляар тэрээнэй ажаллаһаар ябатарнь, плендэ ябахадаа, немец солдадуудта харатай хоротойгоор сохюулжа, арайхан аһасалдаад ябаһан apha яһаниинь яншажа, нэгэтэ хүндөөр үбшэлэн хэбтэшэбэ. Хатуу шэрүүн үбшэндэ дайрагдаад, найдабаригүйгөөр хэбтэшэһэн Дамба Данзанов совет медицинын эрхим, дүршэлтэй аргашадай ашаар өөдэлэн бодожо, үхэлһөө абарагдаха баһал аза талаантай байба.

Эсэгын дайнай илалтата жэлэй һүүлээр Жамбалай Данзанай бүлынхидэй наһанда мартагдашагүй баһа нэгэ баяр баясхалан тохёолдоо бэлэй. Арбан үхибүүдые гаргажа, эльгэн дээрээ тэнжээжэ хүмүүжүүлһэн Данзанай олон үхибүүдэй һайхан сэдьхэлтэ эхэ Янжама Абидуева СССР-эй Верховно Соведэй Президиумэй Указаар Эхэ-геройн үндэр хайрада хүртэжэ, сэдьхэлээр баян сээжынгээ үбсүүн дээрэ алтан мүшэ яларуулан зүүжэ ябаха хуби заяатай байба.

Дамба Данзанов эхэ, эсэгын бэлэглэжэ үгэһэн тэнигэр сэдьхэлтэй, архи тамхинай хол-шоргүй, үнэн сэхэ, уужам дэлгэр досоохитой хүнүүдэй нэгэн ябаһан. Тэрэ түрэл нютагайнгаа 3 ехэ фермын тоһолиг hү суглуулжа, саг соонь гүрэндэ тушаадаг шанга харюусалгатай ажалтай һэн.
Дамба ахайн һайхан бүлэ coohoo Жаргал хүбүүн Галя басаган хоёр тэнжэн бодоо. Мүнөө үри һадаһадынь хүн боложо, ажабайдалай үргэн харгыда гаранхай.

Нэгэтэ хамтын ажалай охин дунда Согто-Хангилай ХХII партсъездын нэрэмжэтэ колхозой эбэртэ бодо малай цехэй дарга Цырендаша Гонгоров һүнэй авто-унаагай жолоошон Дамба Данзановтай уулзажа, «мүнөөдэр 1606 килограмм һүн тушаагдаба, нёдондо энэ үдэртэ орходоо 528 килограммаар ехэ» гэжэ тэмдэглээ бэлэй. Тэрэ хирэдэ хангилайхид ажалайнгаа бүхы түсэб үлүүлэн дүүргэһэн, түрүү зэргэдэ гаража ябаа. Энэ дэмбэрэлтэ хэрэгтэ олоной нэгэн Дамба Данзановай өөрын оруулһан хубита бии ха юм!

Мүнөө Дамба Данзановай наһанайнь нүхэр, ара талын ажалай ветеран Рыгжидма Доржиева үри хүүгэдэйнгээ дунда Ага тосхондо ажаһуудаг. 2020 оной апрелиин 5-да hаншаг сагаан эгэшэ 90 наhанайнгаа ой угтахаяа байна. Рыгжидма эгэшэ дайнай үедэ 10 гаран наhатайдаа хүдөөгэй бэлэн бэшэ ажал хэлсэhэн. 1950 гаран онуудта арбаад жэлэй туршада Хангилай МТС-тэ трактористаар хүдэлөөд, һүүлээрнь түрэл колхоз-доо, дунда hургуулида элдэб ажал хэжэ, зон нүхэдтөө хүндэтэй ябаа. Yндэр наhанай дабаан дээрэ Галина басагандаа гурбан зөөлэнөөр үргүүлжэ байhан нагаса эжы Саян зээ хүбүүгээ ехэ түшэглэдэг юм. Наhаараа ажалай түлөө оролдоhон Р.Доржиева гүрэн түрын зүгhөө «Шэнэ газар элдүүрилэн ашаглаһанай түлөө», «Үнэн сэхээр ажаллаһанай түлөө» болон Агууехэ Эсэгын дайнай ойн баярай олон медальнуудаар, хүндэлэлэй грамотануудаар шагнагдаһан.

You have no rights to post comments