Сагаангууд омогой Тугмит Доржиев 1903 ондо Хара-Шэбэр нютагай Бирия һууринда түрэһэн намтартай. Абань – Доржи Галсанов, эжынь – Цыбегмит Сампилова. Эхирэй үрөөһэн байгаа (нүгөөдэнь наһа бараһан). Зугаалайн дасанай хубараг ябаа, түбэд, монгол бэшэг мэдэхэ һэн. 1930 ондо колхоздо орожо, Эсэгын дайнай эхилтэр, Шиилхын аймагай Унинкер һууринда хонишоноор хүдэлөө. 1941 оной зун Шиилхын сэрэгэй комиссариадаар албанда татагдажа, Безречная станциһаа полкнь фронт руу эльгээгдэһэн байна.

Москва, Ленинград, Сталинград хамгаалалсаа, Курска дугаагта, Калининска болон Степной фронтнуудта дайлалдаа. Эльбэ мүрэн, Берлин хүрэһэн. Эльбэ дээрэ түрүүшынхеэ томо хара негрнүүдые хараһан байна. Буудагша-пулемётчик ябаһан. Бүтүүгээр гэмтэһэн (контужен), хоёр дахин шархатаһан. Тугмит Доржиев эрэлхэг зоригтойгоор дайлалдажа, 2 шатын Алдар Солын, Улаан Одоной орденгуудаар болон «За отвагу», «За боевые заслуги», «За осво-бождение Сталинграда», «За освобождение Ленинграда», «За взятие Берлина» медальнуудаар шагнагдаһан байна. 

Нютагаймнай наһатайшуул энэ хүниие һайнаар һанадаг. Фото-зурагыень олоогүйбди, Тугмит аха фото-дүрэеэ буулгуулха, үшөө өөрынгөө сэрэгэй габьяа тухай хөөрэхэ дурагүй һэн. Харин Аюша хүбүүниинь абынгаа хөөрэһые наһаараа һанажа ябадаг, маанадта абынгаа дайлалдаһан зам тухай багаханаар хөөрэжэ үгөө һэн. 

Дайнда болоһон ушарнууд тухай дурсалгануудһаань:
1. Түрүүшын байлдаанда 5 һомотой винтовкотой, шатажа харлаһан хүрзэтэй, таһарһан шинельтэй ошоо һэнби, харин зариман – буушьегүй.
2. Яагаад түрүүшын Алдар Солын орден абаабиб? «Окоп малтажа хорогты!» гэһэн захиралта абаад, сапёрно хүрзөөр нүхэ малтажа хороод, унташаһан байгааб. Түерөөнһөө һэреэб, тойроод харахадам, дүтүүр нүхэдни байбагүй, урдаһаам дайсадай танк ерэжэ ябаа. Гэдэргээ гүйжэ, окоп соо ороходом, оёортонь танк тэһэлдэг граната байба. Окоп дээгүүр уурал һаарал хаяһан танкын гарамсаар, би араһаань тэрэ гранатаа шэдээб. Түмэр танк модон шэнгеэр шатадаг байгаал.
3. Окоп соо һуугаад байхада, «Добтолгодо бэлэн бологты!» гэһэн захиралта ехэ аймшагтай байдаг һэн. Тэрэ зуура тоонто нютаг, гэр бүлэ, түрэл талам һанагдашадаг бэлэй. Добтолгодо бодоходоо, «Ямар илгаатайб даа, мүнөөдэр үхэнэ гүб, али үглөөдэр гү» гэжэ һанахаш.
4. 1942 оной эсэс – 1943 оной эхиндэ ехэ хүндэ байгша һэн, бүхы тэнгэри немцүүдэй мэдэл доро байгаа.
5. Ленинград – гоё хото аад, ехээр һандаргагдаһан, үйлсөөр хэбтэһэн үхэһэн зонһоо үнэр гутажа байгаа бэлэй.
6. Дайнай үедэ үлэнхэ ябаха саг һайса болодог һэн. Эдеэнэй машина удаашаршаха, үгы һаа буудуулшаха. Немцүүд эдеэндээ нарин нягта һэн: дайншье болог, саг соогоо эдеэлдэг байгаа.
7. Окоп соо хабарһаа намар болотор шабар, үбэлдөө – саһан байдаг һэн. Хүйтэн, даарадаг һэмди. Немцүүдэй окопууд соо дулаан блиндажууд зохёогдонхой, эдеэ хоолоор, архи, тамхяар элбэг байха. Дайсанай бэхилэлтэнүүдые түргэн эзэлжэ, дулаан блиндажнууд соонь дулаасаха дуран хүрэдэг һэн. Немцүүдэй туламууд соо амтатай консервэнүүд, шнапс, шоколад, одеколон байдаг бэлэй.
8. Немцүүдэй торгон дотор хубсаһа үмдөөд ябаа һэм. Тиимэ дотор хубсаһанһаа бөөһэн бэлээр һэжэрэгдэн унадаг.
9. Немец офицерэй сабхитай һэнби, тэрэмни нэгэтэ ами наһыем абараа. Добтолгын үедэ хажуудам снаряд тэһэрээд, газарта булагдашооб, ганса хүлнүүдни харагдажа байгаа. Арадам ябаһан солдат сабхидам хорхойтоод тайлажа байтараа, хургануудайм хүдэлхые харажархёо. Тиигэжэ нүхэдни малтажа гаргаһан юм. Эндэ би бүтүүгээр гэмтээб, тиигээд амгалан сагта мэдээгээ табижа унадаг болооб.   
10. Колонноор ябажа байхадаа, илалта тухай мэдээбди. Булта тэбэрилдээ, таалалдаабди. Би автомадайнгаа диск бултыень буудааб.
Эсэгын дайнай һүүлээр Тугмит Доржиев Шиилхын аймаг руу бусаа. 1950-яад онуудай эхеэр Хара-Шэбэр зөөжэ ерээд, хонишоноор хүдэлөө. Ажахын түрүүшүүлэй нэгэн ябаа, олон диплом, грамотануудаар шагнагдаһан юм. 1969 ондо наһа бараһан.

You have no rights to post comments