Могойтын аймагай Сагаан-Уулада дурасхаалай хүшөө һэльбэн шэнэлэгдэжэ, октябриин 9-дэ нээлгынь баяр ёһолол түсэблэгдөөд байһанаа, COVID-19 үбшэнэй һүжэрһэн ушараар хойшолуулагдаба. Тиигэбэшье нютагайхинай ябуулһан ехэ хэмжээнэй ажал тэмдэглэжэ, тобшоор хѳѳрэхэмнай.

Ниитэ арад зоной, нютагай эмхинүүдэй, аймагай, тойрогой засаг зургаануудай ба бусадай аша оролдолгоор хүшөө һэльбэгдээ. Нютагай ажаһуугшад, нютагһаа гадуур ажаһуудаг сагаан-уулынхид эбээрээ хэлсэжэ, мүнгэн татабари хэжэ, хүшөө барилгада горитойхон хубитаяа оруулалсаа. Нютагай уран гартан, дархашуул, Улаан-Үдэ хотын «Лотос» гэһэн барилгын эмхиин мэргэжэлтэд, архитекторнүүд хабаадаа. Тиигэжэ дайнда хабаадаһан үбгэ эсэгэнэрэйнгээ, түрэлхидэйнгөө, нютагайнгаа сэрэгшэдэй болон дайнай ара талада ажалай баатаршалга харуулһан нютагайхидайнгаа аша габьяаень хүндэлжэ, шэнэлэгдэһэн хүшөөдэ ерэдэг болохонь лабтай.

Могойтын аймагай Сагаан-Уула нютагые баатарнуудай нютаг гэжэ дэмыдэ хэлсэдэггүй. Энэ нютагһаа Советскэ Союзай Баатар Базар Ринчино, мэргэн буудагша, Дайшалхы Улаан Тугай орденой кавалер Тогон Санжиев гэгшэд гараһан. Баатар хүбүүн Базар Ринчиногой хүшөө бии һаа, нютагай баруун хотондо Тогон Санжиевай хүшөө эндэ һая бодхоогдоһон байна. Эндэ «Баруун хотон» ТОС-ой гэшүүд хизаарай конкурсдо шүүһэн 100 мянган түхэригөөр доломит шулуугаар хүшөө бодхоогоо һэн. Мүн Могойтын аймагай захиргаан мүнгөөр туһалһан байна. Сагаан-Уулын ажаһуугшад нютагайнгаа баатар хүбүүдээр омогорхожо ябадаг шуу. Нютагай гурбан зуу гаран сэрэгшэд Агууехэ Эсэгын дайнда мордоһон түүхэтэй. Тэдэнэй зуу гараниинь дайнай газарта һураггүй үгы болоһон, ная гараниинь баатарай үхэлөөр унаһан.

Үнгэрэгшэ зуун жэлэй жара гаран онуудта Сагаан-Уулада дурасхаалай хүшөө баригдаһан байна. Тэрэ холын сагта нютагай засагай хүтэлбэрилэгшэд баатар сэрэгшэдэйнгээ нэрэ мүнхэлжэ, һууринай түб газарта хүшөө бариһан юм. Таби гаран жэлэй хугасаада тэрэ хүшөөгэй дэргэдэ Агуу Илалтын һайндэрэй хэмжээ ябуулганууд, ветерануудтай уулзалганууд үнгэргэгдэдэг байһан. Хахад зуун жэл соо дурасхаалай хүшөө муудаа. Һалхи бороонһоо шулуун хэмхэржэ, олон газартань нүхэн гараа, цементээр шудхаһан хана түгдэржэ унажа байдаг болоо. Нютагай захиргаанай толгойлогшо Батор Жалсановай хэлэһээр, жэл бүри Агуу Илалтын һайндэрэй урда тээ хүшөөгөө өөдэнь татадаг, Майн 9-эй урда тээ сагаададаг, шэрдэдэг. Теэд һууринь, муудаһан хүшөө удаан болонгүй үнөөхил болодог һэн. Хүшөө дээрэ бэшэһэн сэрэгшэдэй нэрэ обогуудые уншахын аргагүй болоо, зарим үзэгүүдынь унаа.

Агуу Илалтын 75 жэлэй ойн урда тээ ажаһуугшад үүсхэл гаргажа, нютагайнгаа хүшөө шэнэлхэ ябуулга эхилээ. Энэ хадаа дайнда хабаадаһан зоной дурасхаал, нютагай түүхэ ха юм. Вайбераар соносхол хэгдэжэ, холо ойгуур ажаһуудаг сагаан-уулынхид уряал дэмжэжэ, хубитаяа оруулаа. Айл бүхэн шахуу барандаа мянган түхэригөөр буянта хэрэгтэ оруулаа бшуу. Нютагай дүрбэн ТОС-ой оруулһан хубита угаа ехэ. Жэшээлхэдэ, «Баруун ТОС» (түрүүлэгшэнь - Цыбегмит Багдаева) хотоноороо богони болзор соо мүнгэ татажа оруулаа. Бүһэтэн шудхалгын, барилгын хүдэлмэринүүдтэ хабаадаа. Эхэнэрнүүд шэрдэлгын, сагаадалгын, оршон тойронхи газар болбосон, ариг сэбэр болголгын, эдеэ хоол бэлдэлгын ажалда ябаһан байнад. Хүшөөгэй барилгада хамта 950 гаран мянган түхэриг суглараа. Тиигэжэ апрель һараһаа дурасхаалай хүшөө барилгын хүдэлмэринүүд эхи абаа. Хүшөө барихын урда тээ хайшан гэжэ бодхоохо тухай олон һанамжанууд, дурадхалнууд ороо. Миин ганса хүшөө бодхоожорхихо бэшэ, харин буряад арадайнгаа заншал баримталан бариха талаар хэлсээ. Улаан-Үдын мэдээжэ архитектор Сергей Башанчеевтэ гаража, хүшөөгэй түлэблэл зохёожо үгэхыень гуйһан байнад. Сергей Владиленович наһан соогоо олон объектнүүдэй барилгын түлэблэл зохёоһон уран бэлигтэй хүн болоно. Сагаан-Уула нютагһаа уг гарбалтай, мүнөө Улаан-Үдэ хотодо ажаһуудаг Владимир Жигжитович Трофимов хүшөө дээрэ морин эрдэниин дүрсэ табия гэһэн дурадхал оруулаа. Юундэб гэхэдэ, дайнай үедэ Сагаан-Уулаһаа олон морид фронт руу эльгээгдэһэн байна. «Путь Ильича» колхозой адуун һүрэгөөрөө баруун тээшээ эльгээгдэһэн түүхэтэй. Техническэ эрдэ-мүүдэй кандидат, түмэршэ дархан Раднабазар Санжитов «Хий морин» гэһэн хүшөө нэмэжэ оруулая гэжэ дурадхаһан байна. Хуушан хүшөөгэй нюур тала үлөөгдөөд, бэшэниинь задалагдажа, орондонь шэнэ һуури табигдажа, хирпиисээр хана бодхоогдобо. Хабарай ба зунай сагуудта хара үглөөнһөө орой харанхы болотор түмэр үнгэлгын (шлифовальна), бетон шудхалгын, бордюрнуудые табилгын хүдэлмэринүүд ябуулагдаа. Барилгашад хүшөө бүхэлхын тула армированна сеткэнүүдые оруулаа. Толгойлогшо Батор Чимитдоржиевичай хэлэһээр, нарин ажалнуудые хэхэнь ехэ хүндэ, ехэ саг эзэлээ. Хүшөөгэй ханануудта бутархай гантиг шулуун (мрамор) шудхагдаа. Хүри улаан гантиг шулуунууд хүшөө шэмэглээ бшуу. Эдэ шулуунууд Байгал далайн Ойхон олтирогһоо асарагдаһан байна. Орой дээ-рэнь буряадай һүлдэ тэмдэг – соёмбо тодхогдоо, доронь «Хий морин» хэгдээ. «Хий морин» доро «Хэншье мартагдаагүй, юуншье мартагдахагүй» гэжэ хуушан монголоор бэшэгдээ. Хуушан монголоор бэшэлгэдэ буряад хэлэнэй багшанар, оршуулагшад зүбшэлнүүдые үгөө. Плиткэ дээрэхи ажал Могойто тосхоной уран зурааша Цыбикжаб Цыдыпов хэһэн байна. Ц.Цыдыповэй хэлэһээр, плита дээрэ бэшэгдэһэн олон үзэгүүд муудаһан байгаа. Тэрэниие шэнээр һиилэжэ бэшээ. Үзэг бүхэниие бэшэхэ гээшэ ехэ нарин ажал болоно. «Морин эрдэни» гэһэн хүшөөгэй баруун хажууда зургаан гантиг шулуун плиткэ (мраморные плиты) дээрэ Агууехэ Эсэгын дайнда хабаадаһан, дайнһаа бусаагүй зоной нэрэ обогууд бэшэгдээ. Зүүн хажуудань дайнай ара талада ябаһан нютагай зоной нэрэнүүд мүнхэлэгдэһэн байна. Дүн хамта 800 хүнэй нэрэ обогууд алтан үзэгүүдээр бэшэгдэһэн байха юм. Тиигэжэ сээнтэрэй тэг дунда үндэр добо газарта хүшөө һархайн бодоо. Хүшөө дээрэһээ Сагаан-Уула нютаг альган дээрэ мэтэ тэбхын харагдана. Хажуудань нангин шүтөөнэй «Юндэн Шодон» субарга бии, тээ доронь нютагай социальна удха шанартай объектнүүд оршоно. Дурасхаа-лай хүшөө 14 метр үргэнтэй, 18 метр утатай, 2,8 метр үндэртэй. Тойруулжа сагаан хирписээр бариһан хорёотой, түмэр үүдэтэй, мүн үхэр малһаа хамгаалжа, түмэр соргонууд тодхогдонхой, бутархай шулуунууд дэбдигдэһэн байха юм. Хүшөөгэй нюур талада сэрэгшэдэй нэрэнүүд дээгүүр «Нютагай баатарнуудта – мүнхэ дурасхаал», харин ара таладань «Дайнай ара талын ажалшадта – алдар соло» гэжэ бэшээтэй.

Түүхэтэ газарай бии бололгодо ганса сагаан-уулынхид хубитаяа оруулаа бэшэ, мүн Могойтын аймагай, тойрогой захир-гаанууд дэмжэлтэ үзүүлээ. Могойтын аймагай захиргаанай толгойлогшо Булат Нимбуев барилгын объект хаража, ажаһуугшадтай уулзалга үнгэргэһэн, 300 мянган түхэригэй туһаламжа хүргэһэн байна. Барилгада хабаадаһан нютагай ажаһуугшадай зарим тэдыень нэрлэбэл, Цымжит Жамсоева, Зинаида Жигмитжамсоева, Цырендулма Пурбуева, Дугарнима Ринчиндоржиев, Самбу Цыренов, Цырендоржо Амаголонов, Бато Дынжинов, Цындыма Михайлова гээд угаа олон юм. «Единая Россия» намай зүгһөө баһал мүнгэн ороо.

Сагаан-Уула нютагай музей даагша Цыцыгма Цырендашиева иигэжэ хэлэбэ: «Бидэ, нютагай музейн ажалтад, нютагайнгаа арад зондо, холуур ажаһуудаг нютагайхидтаа дайнда ябаһан аба эжы, түрэлхид тушаагаа фото, видео-баримтануудые, дансануудые суглуулжа асарыт гэжэ хандаһан байнабди. Сагаан-Уулаһаа сэрэгтэ татагдаһан зоной нэрэ обогуудые элдэб сайтнууд соо бэдэрээбди. Үнгэрэгшэ зуун жэлэй гушан ондо И.Сталинай, С.Кировэй нэрэмжэтэ ажахы-нууд, мүн Наринай-Адагай «Конезавод-128» гэһэн хамтарал нэгэдэжэ, нэгэ Сагаан-Уула нютаг болоһон түүхэтэй. Конезаводто Зугаалайн, Будаланай, Сретенскын, Бооржын, Шиилхын ба бусад аймаг, нютагуудай зон хүдэлдэг байһан. Эсэгын дайнай эхилхэдэ, тэдэ зон сэрэгтэ татагдаһан түүхэтэй. Дайнда ошоһон зоной тоо мүнөөшье элирүүлэгдэнэ. Оршон сагта гурбан зуу гаран хүнэй тоо бүридхэгдөөд байна. Хуушан хүшөөдэ дайнһаа бусаагүй 79 хүнэй нэрэ бэшээтэй байгаа. Нютагай хизаар ороноо шэнжэлэгшэ Бальжинима Лхамажапов «Отважные воины Сагаан-Уулы» гэһэн ном соогоо 84 сэрэгшэд дайнда ошоһоор һураггүй үгы гэжэ бэшэһэн юм. Шэнэ хүшөөгэй зургаан боржон шулуун (гранитные плиты) дээрэ дайнһаа ерэһэн 140, дайнһаа бусаагүй 140, дүн хамта 280 сэрэгшэдэй нэрэ обогууд бэшээтэй».

Цыцыгма Гончиковнагай саашань хэлэһээр, тойрогой сэрэгэй комиссариат, гүрэнэй архив руу гаража, нютагайнгаа олон хүбүүдэй нэрэ обогуудые элирүүлээ. Ниитын ажал ябуулагша, дайнда үгы болоһон зон тушаа дансануудые бэдэрдэг Батор Бороев болон Цырен Соктоев гэгшэд сагаан-уулынхидта ехэ туһа хүргэһэн байха юм. Хүшөөдэ үшөө олон сэрэгшэдэй нэрэ оруулха һуури зорюута үлөөгөө. Эндэ һая сэрэгшэ Базар Юндуновай нэрэ элирүүлэгдээ. Тэрэ Сагаан-Уулада түрэһэн, гушан гаран онуудта Красноярскын хизаар руу сүлэлгэдэ эльгээгдэһэн. Томскын военкомадһаа дайнда татагдаһан байна.

Агууехэ Эсэгын дайнда баатаршалга, эрэлхэг зориг харуулһан сагаан-уулынхид олон юм. Миномётно отделениин командир, капитан Жамсаран Юндунов, дайшалхы дүрбэн ордендо хүртэһэн кавалерист-тагнуулшан Жаб Абидуев, дайшалхы орденгуудай кавалернүүд Балдандоржи Жапов, Чимитдоржи Будаев, Далай Юндунов ба бусад болоно. Агуу-ехэ Эсэгын дайнай ара талада үлэһэн үбгэд, хүгшэд, хүүгэд туйлай ехэ ажал хэжэ, илалта шэрээлсэһэн гээшэ. Ара талын хүдэлмэридэ трактористаар ажаллаһан Мыдыгма Тагаровагай хэлэһээр, дайнай жэлнүүдтэ хүн бүхэндэ 4 га газарта таряа ургуулха, 3 га тунга газар бодхоохо түсэб-даабари үгтэдэг байгаа. Дээрэһээ үгтэһэн түсэб дүүргэхын тула ехэ ажал хэдэг һэн. Анзаһа шагтагалһан сараар газар хахалжа, таряа ургуулдаг, зундаа гар хажуураар үбһэ сабшажа, малдаа хоол бэлдэдэг байһан. Ургуулһан таряа талха, мал ба бусад эдеэ хоолой зүйлнүүдые фронт руу эльгээхэ. Тиигэжэ арбаад наһанайшье хүүгэд наадаха, амарха гээшые мэдээгүй, үргэһэ нойроо мартанхай, бүдүүн зонһоо үлэнгүй, адлил ажал хэһэн гээшэ. «За доблестный труд в Великой Отечественной войне 1941-1945 гг.» гэһэн медаляар 129 сагаан-уулынхид, тэрэ тоодо 4 һурагшад шагнагдаһан юм. Дайнай хүндэ хүшэр жэлнүүдтэ Сталинай ба Кировэй нэрэмжэтэ ажахынуудай хонишод ябаһан Жигдулма Манзаргашиева ба Нима Галсанов гэгшэд тус тустаа 100 мянган түхэриг Эхэ ороноо хамгаалгын жасада оруулһан байнад. Бүхыдөө Сагаан-Уулада ара талын хүдэлмэридэ ябаһан 523, тэрэ тоодо Кировэй нэрэмжэтэ ажахын 182 хүн тоологдоно. Эдэ зоной нэрэ обогууд шэнэ хүшөөдэ алтан үзэгүүдээр бэшэгдээ.

Эсэгэ оронойнгоо түлөө ами наһаяа үгэһэн, эрэмдэг бэетэй болоһон, ара талада эсэшэгүй ехэ ажал хэһэн ажалай баатарнуудаа дурсахаяа, хүндэлхэеэ дурасхаалай хүшөөдэ нютагай зон, эдир үетэн суглардаг болохонь лабтай.

You have no rights to post comments