Августын 12-то, мэргэн баатарнуудай нэгэн Семён Данилович Номоконовой түрэһөөр 120 жэлэй ой тэмдэглэгдэхэнь. Фронтын хоёр талада «Тайгын бөө» гэжэ суурхаһан хёрхо мэргэн Семён Номоконов эрэлхэг зоригтойгоор дайлалдаһанайнгаа түлөө Ленинэй, Улаан Тугай болон 2 дахин Улаан Одоной орденгуудаар шагнагдаһан юм.
Генерал-майор Николай Берзаринай 1942 ондо нэгэ солдадтай буулгаһан фото-зураг бии. Хажуудань зогсоһон сэрэгшэдэ генерал юуб даа ойлгуулна, тэрэнь анхаралтайгаар шагнана, харин амандань - гааһан. Ямар гайхалтай үзэгдэл гээшэб? Сэрэгэй дарганарай хажууда гансал Сталин тамхи татаха эрхэтэй, зүгөөр юрын солдат генералай урда иигэжэ байха гү?
Харин тэрэ юрын солдат бэшэ, суута мэргэн буудагша Семён Номоконов бэлэй, тэрэнэй немецүүдые һүрдүүлжэ байһан саг һэн.
Дайнай эхиндэ удангүй Армиин газетэдэ Номоконовой дүрэ зураг гаргаха гэжэ хэншье һанаагүй. Набтаршаг, туранхай, ород хэлэндэ муушаг – яагаад иимэ хүниие урда талада эльгээхэбши гээд кухнида табяа ха. Удангүй тогоошон солдат муугаар хүдэлнэ гэжэ хэлүүлээд, полевой госпиталь руу санитараар эльгээгдээ. Тииһээр частьнь бүһэлэлтэдэ орожо, олон хүн үхөө бшуу. Номоконов амиды гаралсажа, шэнэ частьда «сапёр» болгогдоо. Минэтэй хүдэлөө бэшэ, Улаан Армида похоронно командые иигэжэ нэрлэдэг байһан ха. «Сапёрнууд» үхэһэн солдадуудые хүдөөлүүлдэг бэлэй. Нэгэтэ поли дээрэ ажалаа хэжэ ябатараа, «сапёр» буудахаяа шагаажа байһан немецые хараад, эрид гэгшээр винтовкоёо абажа, тэрэниие хюдаа һэн. Нүхэдынь Номоконовой сахилгаан түргөөр буудахыень хараад, одоо ехээр гайхаа – хэнһээшье, гансал тэрээнһээ иимэ юумэ хүлеэгээгүй байгаа ха. Энэ ушар тухай часть соонь суу таража, Семён Номоконов – дүршэлтэй ангуушан, агнуури хадаа тэрэнэй наһаараа хэжэ ябаһан мэргэжэл гэжэ элирээ. Мэргэн буудагшадай взвод эмхидхэхэ даабаритай болоһон лейтенант Иван Репин Номоконовой буудажа һалгаһан фашистнуудаа гааһан дээрээ тэмдэглэдэгынь урдын ангуу-шанай заншал – буу зэбсэг дээрээ олзоёо тэмдэглэдэг тухай мэдэхэгүй байгаа.
Семён Номоконов - Үбэр Байгалай хизаарай Сретенскын аймагай Дэлюун нютагта августын 12-то түрэһэн хамниган яһатан. Угһаа ангуушан, хара багаһаа тайга соо үндыһэн, абань 9 наһатайһаань агнуурида дахуулжа эхилһэн. Ёһотойл мэргэн, нютагтаа «Элеэгэй нюдэн» гэжэ далда нэрэтэй байһан. Шиилхын, мүнөө Тунгокоченой аймагай Нижний Стан нютаг руу 1928 ондо зөөжэ, «Заря новой жизни» коммунада ороһон байна. Тэндэшье агнадаг байгаа, хажуугаарнь модошо дарханаар хүдэлөө. Эсэгын дайнай эхилхэдэ, 41 наһатай, нилээд юумэ үзэһэн хүн ябаа. Тэрэнэй 19 наһандаа һамга абажа, жаргал эдлэжэ, 6 хүүгэдые үндылгэжэ байтарнь, гэр бүлэдэнь гай гашуудал тохёолдоо – скарлатина үбшэнһөө 5 хүүгэдынь наһа бараа, гансал ехэ Владимир мэндэ үлөө. Һүүлдэ Владимир абатаяа дайнда суг ошоһон. Гай гашуудалда диилдэжэ, һамганииньшье наһа бараа. Тиигээд һүүлдэ Семён Данило-вич 16 наһа дүү һамга абаһан. 1941 оной август һарада дайнда мордоходонь, 2 үхибүүдынь гэртээ үлөө бшуу.
Дайнай түрүүшын жэлнүүдтэ гитлеровцүүд юу үйлэдэнэб гэжэ хаража садаһан Номоконов «Фашистнууд – амитад бэшэ, тэдэ һураггүй доро», - гэжэ дабтадаг һэн.
Мэргэн буудагшадай взводто Семён Номоконовтой суг алба хаадаг нүхэдтэнь тэрэ гайхалтай шэнгеэр үзэгдэдэг һэн. Юуб гэхэдэ, тэрэ оптическа хараатай винтовкын орондо Мосиной юрын 3-линейнэ винтовкоор (1942 ондол оптическа хараатай винтовко хэрэглэхыень гуйһан) буудадаг байгаа. Тэрэ ганса хёрхо мэргэндээ «бөө» гэһэн нэрэтэй бэшэ, элдэб ооһор, үдөөри, гэрэлэй түгдэрхэйнүүдые үлгэһэн, нээрээшье, һахюуһануудые һанжуулһан «бөө» шэнги ябадаг һэн. Сабхиин орондо шууяагүйгөөр ябахын түлөө мориной дэлһээр гүрэһэн зөөлэн түриитэй, үбдэгһөө доошо һурхануудаар уяһан арһан гутал (бродни) үмдэдэг байгаа. Гэрэлэй түгдэрхэйгөөр дайсаниие буудалгада гаргадаг, тэдэниие һамааруулхын түлөө модон дээрэ каскануудые зохёожо, ооһорнуудаар хүдэлгэдэг һэн. Иимэ тоногтонь гайхалтай юумэн үгы, урдань иимэ хэрэгсэлнүүдэй туһаар амитадые мэхэлдэг, мүнөө хоёр хүлтэй шүдхэрнүүдтэй тэмсэжэ ябаа ха юм. Ара тээгээ бүһэдѳѳ доргоной арһа ходо орёогоод ябадаг, тэрээн дээрээ һуугаад, гааһаяа татахадань, зохид бэлэй. Тиигэһээр командирнууд залуу бэшэ солдадай хорогүй заншалнуудые тоохоёо болёо һэн. Харин тэрэ байлдаанда ямаршье залуу хүнһөө дүршэлтэй, шадабаритай һэн ааб даа. Взвод соонь Номоконовһоо бэшэ хэншье далдалан хорохо шадабари гаргаагүй. «Үхэр шулуун», үнэн дээрээ үхэр шулууншье бэшэ, гэнтэ «түгсүүл» һамаарһан дайсаниие хюдажа байха. Дайнай дүүрэхэ тээшэ Германида Номоконов яагаад бэ даа шатаһан байшанай хоолой боложо, бэеэ далдалан байһан. Заримдаа эзэлһэн һууридаа далайн дээрмэшэн (пират) мэтэ нэгэ нюдэеэ уяад байха. Юундэб гэхэдэ, удаан сагай туршада аняатай байһан нюдэн ехээр эсэдэг. Хэрбээ бараан уялаагаар нюдэеэ бүтүүлбэл, нэгэ бага хүнгэн байдаг.
Илалтын урда тээхэнэ Земландска хахад аралда Кенигсберг хотын түлөө Номоконов дайсанай ара тала гараа. Түмэр харгын шпала доро зогсоод байхаар нүхэ малтажа, плащ-палаткаар, набша ногоогоор бүглөө ха. Хажуудахи хүлгөөтэй харгы руу томо буугаар буудалга болон поездын түерөөн соо буудахадань, гитлеровцүүд юундэ өөһэдын поездһоо буудана гээшэб гэжэ хүл хөөрсэг болоһон байна. Тэндэ, Балтиин далайн эрьедэ, старшина Номоконов Илалта угтаа.
- Ородуудай участогта үнэгэн мэтэ мэхэтэй, Чингис хаандал шэрүүн мэргэн буудагша хүдэлнэ гэжэ маанадта эли. Номоконов гэжэ обогтой, тэрэ «үхэлэй гааһа» татадаг гэжэ мэдэдэгбди. Үшөө һүниндөө хии юумэн мэтэ ябажа, саһан дээрэ амитанай мүр үлөөдэг «Тайгын бөөгэй» ардаһаа эрхим мэргэн буудагшад, тагнуулшаднай мүрдэдэг, тэрэниие агнадаг. Онсо шалгарһан мэргэн солдадууднай эльгээгдэдэг юм. Заримамнай алуулһан. Шэнэ жэлэй һүүлээр түрүүшын үдэр тагнуулшаднай мүрыень оложо, удаан дахажа ябаһан аад, буудалгада ороо. Мүнөөшье болотор агнуури үргэлжэлһөөр, - гэжэ баряанда абтаһан немец хөөрэһэн байна.
Харюудань Номоконов шэнэ валенкануудаа хандагайн арһаар уллажа эхилээ. Нүхэдэйнгөө наада энеэдэ гаргахада, немец мэргэн буудагшые шаршаганаһан саһан мэдүүлээ гэжэ тэдээндээ ойлгуулаа һэн. Валенка хандагайн арһаар газаа тээшэнь уллахада, гэшхэдэл зөөлэн, гадна тайга соо амитанай болон хүнэй үнэр бага болгодог юм. Нэгэтэ взводтонь 4 шэнэ солдадууд ерээ. Тэдэнэй нэгэнэй азиат байхадань, Номоконов буряадаар мэндэшэлээ. Тэрэнь Агын буряад Тогон Санжиев байгаа. Номоконовой залуу мэргэн буудагшадые тайгын агналгын нюусануудтаяа һургаха даабаритай болоходо, нютаг хүбүүниинь шабинь болоо. Мэргэн буудагшад бэе бэеэ халхалжа, хоёр хоёроороо хүдэлдэг байгаа. Тогон Санжиев Семён Номоконов хоёр нүхэд болоо, хоюулаа бүришье ашатайгаар дайсадые хюдаһан байна.
Хүйтэн шуурган, бороон ба саһан соошье мэргэн буудагшада дайсаниие 2-3 хоногоор агнаха саг болодог бэлэй. Гааһаниинь лэ байгаа һаа, бэшэ юуншье хэрэггүй һэн. Нэгэтэ мэргэн буудагшын һомон гааһыень – абынь сэнтэй бэлэг оноо. Тэрэ дары харюудань гааһыень буудагша немецые һалгаа бэлэй. Харин гааһанайнгаа түлөө уйдаа. Үшөө яагаад дайсанай тоо тэмдэглэхэб даа?! Командирынь Номоконовой гааһа «сибириин бухгалтери» гэжэ дэмы бэшэ нэрлэдэг һэн. Суута мэргэн буудагшын гээлтэ тушаа дивизиин командир, генерал дуулаад, заанай яһаар бүтээһэн, мундштугайнь хажууда алтан сахаригхануудтай гааһа эльгээгээ.
- Энэ гааһа генералнай гамнадаг, - гэжэ лейтенант хэлээ. – Тэрэнэй үшөө граждан дайнай үедэ рядовой, улаан сэрэгшэ ябахадань, командирынь, полкын дарга дурасхаал болгон бэлэглэһэн... Нүхэр Номоконов, бүридхэлөө үргэлжэлүүлхэ аргатайт. Точко, хэрээһэнүүдые табиха... Дивизиин командир энэ гааһаар татажа, үшөө олон фашистнуудые энээнһээ «һоруулжа» байхыетнай гуйна.
Энэ үдэр Семён Номоконовто «Снайперай дурасхаалта дэбтэр» үгтөө һэн. 1942 оной июниин 22-то 163-дахи стрелково дивизиин 529-дэхи стрелково полкын взводой командирай туһалагша Семён Номоконов Ленинэй орденоор шагнагдаа. Шанда дэбжүүлгэдэнь иигэжэ бэшээтэй: «Дивизиин мэргэн буудалгын хүдэлөөндэ эхи табижа, 1942 оной мартын 12-һоо 151 немец солдадууд болон офицернүүдые хюдаа, бэлдэһэн снайпернуудынь 153 солдадуудые һалгаа».
1942 оной июниин 26-да Старая Руссо хотын хажууда Номоконовой нүхэр, шабинь, 186 фашистнуудые хюдаһан Тогон Санжиев алдалан унаһан байна. Тэндэ Номоконовшье шархатаа, тиибэшье нүхэрөө байлдаанһаа гаргаһан байна. Нэгэ хэды хоногой удаа Семён Данилович нүхэрыень алаһан немец снайперые мүрдэжэ һалгаа һэн.
Семён Номоконов дайлалдаха саг соогоо 8 дахин шархатаа, 2 дахин бүтүү шархатаһан (контузия). Мэргэн буудагшын мэргэжэлдэ инструктор 150 гаран солдадуудые һургаа. Япон дайнда Квантун армиин 8 сэрэгшэдые хюдаһан байна. Командованиин захиралтаар Семён Номоконовто өөрын нэрэтэ снайперска винтовко, дурамбай ба морин гээд бэлэг үгтэһэн.
Дайнай һүүлээр мэргэн буудагшын саашанхи хуби заяан золтой байгаа, үшөө 6 хүүгэдтэй болоо, 32 аша зээнэрээ хараа. Зугаалай нютагта хүдэлжэ, наһанай амаралтада гараһан. Ехэ хүбүүниинь дайнһаа мэндэ бусаа. Семён Номоконов дайнай һүүлээрхи жэлнүүдтэ мэдээжэ һэн, олон хүн баярые хүргэхэеэ холоһоошье ерэдэг байһан. Нютагайхидынь мэргэн баатарайнгаа габьяагаар омогорходог юм. Алдарта нэрэнь арад зон соо мүнхэлэгдэһэн. Сергей Зарубинай «Трубка снайпера» гэжэ ном гараһан. Сибириин сэрэгэй тойрогой Ленинэй орденто сэрэгэй түүхын музей соо С.Д.Номоконовто зорюулагдаһан булан бии, тэндэ снайперска винтовконь табяатай. 2010 ондо «Великие люди Забайкалья» конкурсдо түрүүшын һуури эзэлээ, 2015 ондо Могойто тосхондо хүшөө нээгдэһэн юм. Семён Номоконовой түүхэ «Снайпер» киногой суглуулагдамал дүрэ болоһон байна.
Баатарай дайшалхы габьяата зам - һаруул дурасхаалдамнай...
