Түүхын хуудаһа ирахада, ХIХ зуун жэлдэ ба ХХ зуун жэлэй эхиндэ Aгын дасан Россиин буддын шажанай, соёлой, һуралсалай томо түбүүдэй нэгэн байһан. Эндэ гүн ухаан, зурхай, бурхан зуралга ба шудхалга, түбэд эмнэлгэ гэхэ мэтэ шэглэлнүүдээр һургуули нээгдэжэ, ехэ зиндаатай лама санаартан эрдэм мэдэсэ дамжуулдаг байгаа. Хоридохи зуун жэлдэ манай гүрэн дотор атеизмын суртаал нэбтэрүүлэгдэжэ, бурхан шажан хашагдажа, дасан шүтөөнүүд hандарhан. Агын дасан 60 гаран жэлэй туршада нэгэн гээ һаа хаалтатай, үгы гэбэл тон үсөөхэн ламанар уншалга бүтээдэг байгаа. Тэрэ сагта Буддын һургаал, эрдэм мэдэсэ арад зоной дунда дэлгэрүүлхэнь хэсүү хүшэр һааб даа. 1990-ээд онуудта манай нютагта дасан дугангууд, шүтөөнүүд һэргээгдэжэ, дэмбэрэлтэ хэрэг дэлгэрээ бшуу. 1991 ондо Үндэр түрэлтэ Далай ламын Ага нютаг морилхо хэрэгтэ Россиин буддын шажантанай хүтэлбэриин (ЦДУБ) түрүү түлөөлэгшэдэй нэгэн, Агын дасанай шэрээтэ лама Золто Жигмитовэй оруулhан хубита ехэ юм. Тиихэдэ Золто ламхайн «дасанайнгаа һургуули һудар һэргээхэеэ һананабди, багшанар ехэ хэрэгтэй болохо» гэһэн гуйлтатай Далай ламада хандахадань, «хаана, ямар оюутадые һургахабта - хаража үзэхэбди» гэжэ хэлэhэн байгаа. Тэрэ үедэ Согшон дуган hэргээлгын ажалда харюусалгатай Владимир Чимитдоржиев Агада Буддын шажанай hургуули нээхэ талаар ехэ ябуулга хэжэ, бүхы бэлэдхэлэй ажал бүтээhэн. Тэрэ үни сагта, 1880 гаран онуудта баригдаhан Жуд дуганай заһабарилгын ажал эрхилһэн, Монгол оронhоо уран гартаниие асаруулаад, дуганай шэмэглэл, шэнэдхэн һэргээлгэ хүүлэhэн, түрүүшын багшанар, ажалтад бүридхэгдэһэн байна. Андалдаа наймаашье хэжэ, арга мүрөө олоод, барилгашадта, уран зураашадта салингыень түлүүлдэг һэн. Тиигэжэ Агын Буряадай тойрогой Бага Зүблэлэй депутадуудай шиидхэбэреэр, 1993 оной майн 7-до Агын дасанда түбэд эмнэлгын hургуули нээгдэжэ, директорээрнь Владимир Лхамаевич томилогдоо бшуу. Золто ламхай ХIV Далай ламын захиргаантай хэлсээ баталжа, 1993 оной июль hарада Буддын һургаал дэлгэрүүлхэ зорилготойгоор түрүүшын 10-аад түбэд ламанар Ивалгын дасан ерээ. Золто Дармабазарович Буряад орон ошожо, hаарамба Донам ба рабжамба Галсан багшанарые Агынгаа дасан урижа асаруулhан. Галсан лама Энэдхэг орондо түбэд хэлэ зааhан, бэрхэ багша байгаа, бэшэниинь һургуулида багшаар хүдэлөөгүй лама санаартан hэн. Золто ламхайн «Агын дасанайб» гэхэдэнь, «Асагадай дасанайб» гэжэ Донам багша ойлгоо һэн ха. Тэрэнэй багшань Асагадай дасанай Агван Нима лама байгаа. Багшынгаа нютаг ошобоб гэжэ түрүүн hанаһан Донам багша баймга Агын дасан ерэһэнээ мэдээ һааб даа. Агада шажанай эрдэмдэ һураха дуратай олон хүбүүдэй байхада, Донам багша урмашажа, шэнэ нютагта һуурижаһан, Буддын һургаал дэлгэрүүлэлсэһэн намтартай. Тэдэнэй Ага нютаг ерэhэндэнь, бэрхэ, залуу, дээдэ эрдэмтэй лама багшанартай болоһондоо, Золто ламхай аргагүй ехээр баярладаг, омогорходог һэн. Түрүүн түбэд ламанар ород, буряадшье хэлэ мэдэхэгүй, англи хэлэн дээрэ хөөрэлдэдэг байгаа. Амидхаашын дунда hургуулида хүдэлжэ байхадамни, «түбэд багшанар-та оршуулга хэжэ үгыт даа» гэжэ хэлэхэдэнь, Ринчинханда Гуруевна Цырендашиева бидэ хоёр, англи хэлэнэй багшанар, зунай элдин сагта Энэдхэг оронhоо морилhон багшанартай суг хамта ябажа, ород буряадhаа оршуулга хэжэ, Ага нютагтаяа танилсуулаа hэмди. Хубара-гуудтаяа харилсахадань, баһал оршуулга хэдэг байгаабди.
Бабу ламын дурадхалаар би 1993 оной сентябриин 1-hээ түбэд эмнэлгын hургуулиин англи хэлэнэй багшаар ба hуралсалай талаар орлогшоор томилогдожо, hуралсалай түсэб, данса саарhа бэлдэдэг байгааб. Агын Буряадай тойрогой hургуулинуудай урда табигдадаг бүхы эрилтэ адлил дүүргэхэ ёһотой hэмди. Түрүүшын оюутадта түбэд хэлэ Галсан багшын заажа эхилхэдэнь, би хэшээлдэнь 2 hарын туршада оршуулагшаар ябааб. Һаарамба Донам багша буддын шажанай гүн ухаа заажа эхилээ. Далай ламын зүбшөөлөөр ерэhэн лама багшанар эрдэм мэдэсэ англи хэлэн дээрэ заа-жа, түрүүн буряад, һүүлээрнь ород хэлэнүүдтэ hураа, саашадаа оюутадтаяа өөhэдөө ойлголсодог болоо hэн. Мүнөө Донам багша Шэнэ Зеландида 10 жэлэй туршада ажаhууна. Тиигээшье hаа Ага нютаг ерэхэдээ, бидэнтэй буряад хэлэн дээрэ харилсадаг. Юуб гэхэдэ, буряад багшатай байhан тула Донам багша буряад хэлэндэ түргэн hураһан гэжэ һананаб. Иигэжэ Золто ламхайн оролдолгоор һургуулимнай түбэд лама багшанартай болоhон юм.
Түбэд эмнэлгын hургуулиин нээгдэхэдэ, буддын эмнэлгэ зааха багшанар хэрэгтэй болоо. 1993 оной ноябрь hарада Бабу ламын урилгаар Хитадай Республикын Үбэр Монголhоо сагаангууд угай Дашицыренэй Жамбал багша манай нютаг хүдэлхэеэ ерээ бшуу. Урда тээнь Амидхаашын дунда hургуулиин буряад хэлэнэй багша Цындыма Дашиевна Дашиева ба Шэнэхээн нютагай Жаргал Арлаевна Дашиева гэгшэд хуушан монгол хэлэ бэшэг заажа байгаа. Агын дасанай шэрээтэ Золто ламхайн урилгаар 1993 оной декабрь һарада Монгол оронhоо Эрдэнэдагва лама ерэжэ, лабжаа (уншалга) заажа эхилээ. Тиигэжэ гүн ухаанай таhагай 20-ёод хубарагуудта Донам, Галсан, Эрдэнэдагба багшанар заагаа, түбэд эмнэлгэ үзэдэг 30-аад хүбүүдтэ Цындыма Дашиевна - хуушан монгол хэлэнэй, Жамбал багша түбэд эмнэлгын хэшээлнүүдые үнгэргэдэг һэн. Би англи хэлэ эндэнь, тэндэньшье заадаг байгааб. Тиигэжэ 1993-1994 онуудта hуралсалай гол шэглэлнүүд элирүүлэгдэжэ, hургуулимнай өөрын онсо шэнжэтэй болоо, түрүүшын һургуули дүүргэгшэдэй дундаһаа ехэ зиндаатай 10 гаран ламанар, шэрээтэнэр, 3 дээдэ эрдэмтэй, бэрхэ эмшэд арад зонойнгоо аша туһада ажаллажа, буян үйлэдэнэ.
Манай академидэ хуушан монгол хэлэ бэшэг зааһан Цындыма Дашиевнагай иимэ дурсалга танай анхаралда дурадханаб: «Түрүүн түбэд эмнэлгын һургуули байхадаа, бидэ оюутадые шалгалтагүйгөөр абадаг байгаабди. Тиихэдэмнай шажанай һургуулида орохо дуратай зон олоороо ерэдэг һэн. Һуралсалай таһалга, танхимууд талмайгаараа бага байха. Нэгэ жэл 60 оюутадые нэгэдэхи ангида абаа һэмди. Олохон хүбүүд һуралсалаа хаяһаншье байна. Юундэб гэхэдэ, эмшэнэй һургуули хатуухан хэрэг байгаа. Жэшээлхэдэ, нэгэ тан эм олон бүрилдэлһөө бүтэдэг ха юм. Тиихэдэ түбэд, англи, лата болон хуушан монгол хэлэнүүдые үзэхэ, бултыень сээжэлдэхэ хэрэгтэй. Хари хэлэ үзэхэдөө, Түбэд, Монгол ошожо, һуралсалаа үргэлжэлүүлхэ аргатай һэн. Агын дасанай һургуулиһаа 25 жэлэй туршада олон лама санаартан урган гараа. Тэдэнэй дунда эрдэмтэй лама багшанар, эмшэ, гүрэмшэ ламанаршье бии. Бидэ тэдэнээ-рээ омогорходог, бурхандаа зальбардагбди».
Нютагтамнай түбэд эмнэлгын hургуулиин байгуулагдажа байhан хүлгөөтэй сагта Агын дасанай шэрээтэ Дондукбаев Цырен ламхай туһаламжа үзүүлжэ, түшэг тулгууримнай болодог һэн. Агын тойрогой Захиргаанай арадай гэгээрэлэй таhаг (даагшань - Цыбегмит Гунзуновна Намсараева) hуралсалай ажалыемнай шалгадаг, һайнаар дэмжэдэг байhан. Шадабари ехэтэй багшанар Дарима Дашицыренова буддын шажанай үндэhэн түүхэ зааһан, Елена Шильникова философиин хэшээлнүүдые үнинэй ябуулһаар зандаа юм.
Агын Буддын шажанай hургуули 1997 он болотор гүрэнэй лицензигүй, тойрогой мэдэлэй байгаа. «Шэнэдхэл-гын үедэ иигээд өөһэдөө байгаабди, мүнөө лицензи абая» гэжэ Бабу лама бидэндэ ойлгуу-лаад, Москва хото харгылдаг болоо hэн. Тиихэдээ hуралсалай шэнэ түсэб табиха хэрэгтэй байгаа. Тэрэ сагта бэлэн түсэб байгаагүй. Энэ талаар туһалхыень Агын дасанай сор-жо лама Бадма Дашигалсанович Цыбиковтэ хандадаг байгааб. Бадма ламхайн ударидалга доро Буддын шажанай гүн ухаанай hуралсалай түсэбүүд бэлдэгдэhэн юм. 1994 ондо һургуулимнай Энэдхэг ороной Дармасалын түбэд эмнэлгын ба зурхайн дээдэ hургуулиин филиал гэжэ нэрэтэй болоо. «Агын Буряадай тойрогой Дүүмын түрүүлэгшэ В.Рабданов, тойрогой Захиргаанай толгойлогшын орлогшо С.Жапов ба директор В.Чимитдоржиев гэгшэд Энэдхэг орон ошожо, Далай ламые бараалхажа, энэ хэрэг бүтэһэн юм» гэһэн баримта багшын ажалай ветеран Цындыма Дашиева һануулан дурдаһан байна. Бабу ламын ехэ оролдолгоор хамаг ажалнай урагшатай hайн хүгжэжэ, 1998 ондо «Агын Буддын шажанай дээдэ hургуули» гэhэн лицензи абаабди, 2003 ондо Агын Буддын шажанай академи боложо, «Буддын уран зураг» гэһэн таһаг, Алханада үйлэдбэриин бааза гэхэ мэтэ нээгдээ. 1995-1996 онуудта басагадые түбэд эмнэлгын таһагта һурахыень абадаг болообди. Энэ үедэ hуралсалай талаар ехэ хубилалта боложо, шэнэ багшанар ажаллажа эхилээ. Тэдэнэй тоодо түбэд эмнэлгын багшанар Ю.Цыденов, Е.Банзаракцаев, эрдэмэй талаар орлогшонор Д.Аустермонас, И.Санданова, эмнэлгын таhагые даагша А.Бадмацыренова, гүн ухаанай багша Б.Мункуев гэгшэд урагшатай hайн хүдэлhэн намтартай.
Бабу лама түбэд эмнэлгэ шудалдаг оюутадые гүрэнэй үнэмшэлгэтэй болгохын тула ехэ ябуулга хэжэ, 2003 ондо Буддын шажанай hургуулиин дэргэдэ Шэтын эмнэлгын колледжын филиал нээгдээ, Агын тойрогой больницын эмшэд ба методист М.Батомункуева 15 оюутадта эрдэм заажа эхилһэн. 2006 он-до «Агын эмнэлгын училищи» гэһэн зэргэтэй болоо бшуу. Эдэ жэлнүүдтэ академиин hуралсалай талаар орлогшо байхадаа, колледжын һуралсалай түсэбүүдые табилсажа, ректо-рэй даабаряар тойрогой түбтэ оршодог эмнэлгын училищи оло дахин ябааб даа. Мүнөө В.Чимитдоржиевай нэрэмжэтэ Агын эмнэлгын колледжые Эржена Бадмаева эрхимээр хүтэлбэрилнэ.
Мүнөө Агын Буддын шажа-най академиин ректор Чингиз ламын ударидалга доро социальна шэглэлэй ажал 6 жэлэй туршада эдэбхитэйгээр ябуулагдана. Манай академиин багшанар ба оюутад олондо туhатай түhөө түсэбүүдые зохёожо, гүрэнэй мүнгэн грантнуудта хүртэдэг болонхой. Энэ ажал урагшатайгаар ябуулдаг ажалтад гэбэл, системнэ администратор Тимур Дондоков, бухгалтер Дарима Доржиева, багшанар Будажапов Даши, Дондоков Бальжинима, Димчиков Батор, Майманов Аргымак, Тудупов Цыдып ламанар ба номой сангые даагша Дмитрий Шаханов болоно.
Агын дасанай лама санаартан Агын Буддын шажанай акаде-миин багшанар юм. Оюутад дасанда лама багшатай байдаг. Дид хамба Цырен ламхай, шэрээтэ Бадма ламхай, зурхайша Мүнхэ ламбагай гэгшэдһээ бэшэниинь Агын Буддын шажанай академи дүүргэгшэд болоно. Мүнөө эндэ 28 оюутад - Буддын эмнэлгын, 2 хүн - уран зурагай ба 8 хубараг «Хурал» гэһэн таһагуудта һурана.
