«Иллиадын» ба «Одиссейн» оршондо
XVII-XVIII зуун жэлнүүдэй Европын аяншалагшад буряадай эрын гурбан наадан тушаа олон тоото сэнтэй мэдээнүүдые орхиhон.
Декабрист Н.А.Бестужев буряадуудай ажабайдал, ёhо заншалнуудынь Урдын Грециин «ахейцы» гэhэн арадтай адли гээд ехэ гайхангяар тэмдэглэдэг байhан. «Буряадуудай hайндэртэ найр наадануудай үедэ гурбан хүлтэй тулганууд дээрэ бусалhан бүхэлеэр мяхатай тогоонууд болон түүдэгүүд дээрэ шараhан годод мяхан (выпотрошенная туша) Гомерэй «Иллиада» ба «Одиссея» гэhэн найруулганууд соо зураглагдаhан урдын домогто Грециие эжэлүүдгүй hануулдаг», - гэжэ Н.Бестужев бэшэhэн байна.
Декабрист мүн лэ Тамшын дасанда болоһон эрын гурбан наадан тухай тодорхой гоёор зураглан бэшэхэдээ, буряадай бүхэ барилдаан Элладын үльгэртэ нюурнуудай хоорондохи тулалдаануудта адли гэжэ онсо тэмдэглэнэ: «Буряад баатарнууд, Гомерэй бэшэhэн нюурнуудтал, урдаhаань эсэргүүсэн тэмсэгшые лаб байса шангаар барихын тула газарhаа элhэ адхан абаад, альгануудаа үрэнэ...».
Эрын гурбан наадан, дэлхэйн ямаршье арадай тамирай тулалдаануудтал, сэдьхэл хөөрэмэ шунал дашууралтай, сог залирма ошотой, абьяас түгэлдэр эршэтэй! Тэндэ мүрысэгшэдэй хоорондохи шанга тулалдаанай хажуугаар мүн лэ харагшадай дунда халуун боосолдоонууд болодог.
Yнгэрhэн XIX-XX зуун жэлнүүдэй үедэ харагшад барилдаанай, hур харбаанай, мори урилдаанай тусхай шангай жасануудые байгуулжа, хоорондоо тэмсэн наададаг байhан түүхэтэй.
Гуннануудай гүрэн түрын наадан
Буряадай эрын гурбан наадан III-VI зуун жэлнүүдтэ хүгжэжэ хахад дэлхэйе доhолгоhон гуннануудай гүрэн түрын үедэ бии болоhон үндэhэтэй. Талын гуннануудай Атилла гэhэн зонхилогшын нэрэ Александр Македонский, Юлий Цезарь гэhэн алдар суута хаашуултай нэгэ зэргэдэ табигдахаар солотой.
Буряад-монголшуудай элинсэгүүд - гуннанууд - айхабтар дайшалхы арад байhан түүхэтэй. Тэдэнэр мүнөөнэй Россиин, Кавказай, Германиин, Франциин, Италиин дэбисхэрнүүдые эзэмдэн зонхилхоhоо гадуур агууехэ Римэй империие үбдэг дээрэнь hуулгаад, албан татабари тэдээндэ ашаад байhан юм.
Гуннануудай гүрэндэ түрэhэн хүбүүн бүхэн балшар наhанhаа эрхим сэрэгшын зэргэдэ хүмүүжүүлэгдэдэг байhан заншалтай. Морёор гүйлгэхэ, hурша номоор харбаха, бүхэ барилдаанда хабаадаха - бүhэтэй хүнэй нангин уялга байгаа. Наадангаа мүрысэн, бэеэ hорижо, ямаршье дайсадые сараха аргатайгаар агууехэ Талын империин сэрэгшэд хүмүүжүүлэгдэдэг hэн ха.
Эрын гурбан наадан мүн лэ сяньби, тюрк, кидань г.м. бүхы Түб Азиин нүүдэлшэ арадуудай сэрэгшэдэй бэеэ hорилгын наадан байhан гэжэ эли.
Чингис хаанай сэрэгэй наадан
«Чингис хаан ямар аргаар хахад дэлхэйе эзэмдэжэ шадааб? Тэрэнэй сэрэгшэд харсагадал түргэн мориной гүйдэл дундуур айхабтар мэргэнээр харбадаг шэдитэйнүүд», - гээд хитадай урдын түүхын ном соо бэшэгдэhэн.
Агууехэ хаанай сэрэгшэдэй гайхамшагта шадабаринуудынь гуннануудай сэрэгэй ёhо заншалнуудай үргэлжэлэл байhан гэжэ тоосоогүй.
Түб Азида мүндэлhэн түрүүшын арадуудай нангин шүтөөндэ дайнай ба сэрэгэй хэрэгүүд шухала hуури эзэлдэг байhан. Нүүдэлшэдэй ами наhанда ан арьяатадай, дайсадай зүгhөө, байгаалиин тодхорhоо дулдыдаhан тоогүй олон аюулнууд ушардаг байгаа ха юм. Тэдээнhээ бэеэ аршалхын тула шуран шударгы, мэргэн ба шамбай хүсэтэй байхань шухала! Тиимэhээ манай элинсэгүүд үргэлжэ бэеэ hоридог байhан заншалтай.
Эгээл тэрэ үедэ юртэмсын мууе сараха үүргэтэй, эди шэдитэ асари ехэ хүсэтэй Хүхэ Мүнхэ Тэнгэриин хүбүүн Гэсэр хаан мүндэлhэн гэдэг.
Бүхэ барилдаан
Монгол туургата арадууд урдын сагhаа хоёр янзын бүхэ барилдаатай байhан. Нэгэдэхинь, «уйгурнуудай», али гэбэл «ойн барилдаан» гэдэг гар тулалдаанай үйлэнүүдые холиhон янзатай, нюрган дээрээ хэбтээд унагшань диилдэhэндэ тоологдохо. Хоёрдохинь, «талын барилдаан» янзада гар тулалдаанай үйлэнүүд ородоггүй, бэеынгээ гурбан талаар газар шоройдоһониинь диилдэhэндэ тоотой. Энэнь онсо удха шанартай: тохоно-гоороо гү, али үбдэгөөрөө газар тулажа унаhан барилдаашан «моринhоо унаа» гүүлэдэг заншалтай юм.
Урдань эрын гурбан нааданай барилдаанда илагша ёhото баатарай солодо хүртэжэ, гол шангай хажуугаар түмэр хуяг, дуулга малгай, бамбай, тусхай хэбэй тэрлиг, үмдэ ба гутал - иимэ хубсаhа хэрэгсэлнүүдээр шагнагдадаг байhан.
Мүнөө үедэ буряадай үндэhэн барилдаанай дүримүүд урдын Монголой, Агын ба Сэлэнгын угсаатанай заншалнууд дээрэ онсологдон байгуулагдаhан. Тэдэнэй тоодо соло гүйсэдхэлгэ, бүргэдэй хатар г.м. мянгаад жэлэй үндэһэтэй заншалнууд онсо удха шанар оруулжа шэмэглэдэг.
Морин эрдэни
Yни урдын сагhаа тюрк болон монгол угсаата арадууд ударидагша хаашуулай ба баатар сэрэгшэдэй соло дуудалга түүрээдэг заншалтай. Тиигээд эрэлхэг баатарай хуби заяан моринтой таhаршагүй холбоотой hэн тула мүн лэ баатарай хүлэгэй – морин эрдэниин соло hүр жабхалантайгаар түүрээгдэдэг байhан. Тус заншал эрын гурбан нааданда сахигдажа, илаhан баатарта, мэргэндэ ба гүйгөөшэ мориндо соло дуудагдадаг гээшэ.
Урдань дайнда унаhан сэрэгшые заабол моритойнь суг хамта хүдөөлүүлдэг заншал байгаа. Yнэн нүхэр мориниинь эзэнэйнгээ hүнэhэ элинсэгүүдэйнь оршондо абаашаад, тэндэхи хэрэгүүдтэнь туhалдаг гэжэ манай элинсэгүүд этигэдэг байhан. Эзэнтэеэ хамта хүдөөлүүлэгдэhэн мориие «хойлго» гээд нэрлэдэг.
Мүн лэ сэрэгшын хүүр соо номо hаадагыень годлинуудтайнь табидаг байhан гэжэ урдын хүүрнүүд гэршэлдэг. «Эрэлхэг эрэ яhаараа номо hаадагайнгаа хажууда хэбтэхэ», гэhэн үгэнүүдтэй урдын монгол дуун бии.
Урдын буряад-монголшууд дайн байлдаанда унаhан сэрэгшэдые хүдөөлүүлхын ёhололой үедэ мори урилдаа үнгэргэдэг байhан гуримтай. Тиимэ заншал мүн лэ Урдын Греци, Рим, Иран г.м. гүрэнүүдэй болон славян, тюрк арадууд сахидаг байhан.
Элинсэгэй Һүлдэтэй
Анха түрүүн эрын гурбан наадан гол мүрэнүүдэй, хада уулануудай г.м. нангин газарнуудай эзэдтэ болон уг гарбалайнгаа заяануудта зорюулhан нангин үйлэ бүтээлнүүдэй hүүлээр эмхидхэгдэдэг байhан түүхэтэй. Бүтээлэй үедэ буужа заларhан нангин газарнуудай эзэд ба сабдагууд, элинсэгүүдэй hүлдэнүүд харагдахагүй айлшадаар эрын гурбан нааданда хабаадажа сэнгээд, түгэсхэлэйнь найрай хүндын эдеэнhээ амсадаг гэжэ манай үбгэ эсэгэнэр этигэдэг байhан. Тэдэниие хүндэлhэнэй ашаар үбhэ ногоон hайнаар ургаха, адууhа мал үдэхэ, агнууриин хэрэг урагшатай болохо, халдабарита тахал үбшэнгүүд зайсаха, буян хэшэг үршөөгдэхэ гэжэ элинсэгүүднай шүтэдэг hэн ха.
Эрын гурбан наадан үнгэрhэн ба мүнөөнэй үеын уг гарбалтаниие нэгэдүүлдэг гэhэн үгэтэй. Тиимэhээ тус нааданда мүрысэгшэдэй нэрэнүүдэй хажуугаар ямар уг гарбалтай, омогтойб гэжэ соносхохонь шухала гэжэ онсо тэмдэглэгдэнэ.
Мүн лэ тус наадан хүнэй ба байгаалиин нэгэдэлэй наадан.
Феодальна үедэ эрын гурбан наадан сэрэгэй харалгануудай үедэ, түшэмэл зонхилогшодой харуулшадые шэлэхэдэ хэрэглэгдэдэг байhан юм.
Мүн лэ дайнда илалтын, баян олзотой агнууриин, тугуудые рамнайлхын ёhололой, хаанай хурим түрын, хаанай бүлэдэ хүбүүнэй түрэһэнэй г.м. баяр баясхаланта ушарнуудта зорюулhан найр нааданай үедэ эрын гурбан наадан үнгэргэгдэдэг hэн.
Буряадууд үбэлэй сагта тусхай аргаар моридоо hойдог ехэ hонин заншалтай байгаа. Ехээр хүлэртэрынь гүйлгэhэн мориие хүйтэн уhаар угаагаад, нэгэ хэды сагай туршада газаа хүйтэндэ уяад орхидог hэн ха. Удаань нойтон нюргыень нэмэргээр хушангүй, хүйтэн дал соо хонуулдаг гуримтай. Ехэ сомороор эдеэлүүлхэ. Тиигээд 2-3 hара мүрысөөнhөө урид, одоошье, гүйгөөшэ мориие садатарынь эдеэлүүлжэ, тэнхээ шадал оруулдаг байһан.
Бурхадта үргэл болоно
Саашадаа буддын шажанай дэлгэрхэдэ, дасангуудай hайндэрэй таhаршагүй хубинь эрын гурбан наадан болоhон. Тиихэдээ эрын гурбан наадан дээдын бурхад сахюусадта үргэл болоно гэжэ тоологдодог. Оюун бэлигэйнгээ орьёлой, хүсэ шадалайнгаа эршэмэй, хатар нааданай дээжые бурхадта зорюулан хужарлуулна гэhэн удхатай.
(Р.Д.Дугаровагай «Традиционный спортивный праздник «Эрын гурбан наадан» и его место в культуре бурят» ба «Из дневников Н.Бестужева» номууд хэрэглэгдэбэ).
