Хүн зон байражаһан газарайнгаа хада уула, хүнды хотогорнуудта нэрэ үгэхэдѳѳ, элдэб юумэнтэй жэшэжэ, сасуулжа, тон тааруугаар нэрлэдэг байгаа. Мүнѳѳ Зүдхэлиин газар уһанай нэрэнүүд ба түүхэ домогууд тухай багшын ажалай ветеран Надежда Доржиевагай тайлбари дурадханабди.
Зүдхэли нютагай Даши-Норбо (баруун талаһаа) ба Баян-Мандал хаданууд.
ХАРА УҺАН. Зүдхэли һууринай зүүн тээ Хойто Эреэбэг оршодог. Энэ газар ѳѳрын түүхэ домогтой. Зүүн урда таладаа үглѳѳнэй нара хаража гараһан булагтай. Хэдэн үеын саана Һоодог гэжэ хүнэй худаг малтаха гэһэниинь, булаг дэлбэржэ, ехэ уһа саһан болоһон. Тиихэдэнь тэрэ хүн мори тэргээрээ дүтын хадаһаа хэды үдэр шулуу шэрэжэ, булаг тойруулаад дэбдиһэн, уһа абахада зохид болгоһон түүхэтэй. Уһанайнь сэл хара байхадань, Хара уһан гэжэ нэрэтэй болошоһон. Хажуудахи хаданьшье Хара уһанай хада гэжэ суутай. Энэ булагһаа Эреэбэг гэжэ горхон урдадаг боложо, хүн зон, адуу мал - булта уһатай байжа байтараа, колхозойхин горхоной урасхал хаагаад, сабшалан ашаглахаяа хорёо хэбэбди гэжэ ханааб татажа, үшѳѳ огород барибабди гэжэ һабыень ондоо тээшэнь шэглүүлжэ, байгаалиин ажаябуулгада оролсоходонь, булаг хатажа, энэ хүдѳѳ газарта нилээд хатуу саг бууһан гэжэ нютагай зон хэлсэгшэ. Энэ - булагай шэргэһэнэй нэгэдэхи шалтагаан.
Хэдэн жэл хуурай, бороо уһагүй жэлнүүд болоо. Эреэбэгээр аймшагтай ехэ аюул, хохидол асардаг түймэр хэдэн жэл удаа дараалан болоо. Тэрэ булагай саанахи хада хуу ой модотой һэн. Һүдэнтэ ошоходоо, тэрэ ой соогуур гарагша һэмди. Түймэрһѳѳ боложо, бүхы ой галда абтаһан. Баян Булагайл наанахи ой үлѳѳл даа. Энэ - хоёрдохи шалтагаан.
Гурбадахинь гэхэдэ, урдань тунга газар бодхоохо, таряа тариха гээд лэ, газар хахалдаг байгаа ха юм. Тэрэ үедѳѳ газар хахалагдажа, орооһо таряан таригдахадаа, һайн байгаа. Мүнѳѳ болоходо, газарай хүрьһэн - зѳѳлэн шоройнь һалхинда хиидэжэ ошоод, дороһоонь шулуун гаража, хатуу болоно. Тиибэшье 2-3 жэлэй саада тээ үбэлэй эхиндэ уурал бааяжа байдаг булаг хаташоод байһанаа, тэрэ газарта үндыһэн зоной үргэл мүргэл хүүлэхэдэнь, дахин дэлбэржэ гараа. Хоёр жэлэй туршада ээлжээгээр тэндэхи малшадта водовозоор уһан шэрэгдэдэг аад, үнгэрэгшэ жэл булагайнгаа уһаар байгаа.
Дэлгэрэнгыгээр 8-дахи дугаарта.
