Саашадаа 1000-аад жэлэй түүхэтэй талын нүүдэлшэдые Чингис хаан нэгэдүүлжэ, Агууехэ Талын Монголой импери байгуулhан.

   Дайшалхы гуннануудай үеын һэеы гэрнүүд хубилангүй зандаа шахуу манай үе сагта хүрэжэ ерээд, хаа-хаанагүй хэрэглэгдэдэг. Ёһото мянгаад жэлэй түүхын мүнгэн тооhоор хушагдаhан, манай элинсэгүүдэй илалтын баярай «Хурайнуудые», уг гарбалтанай hүлдэтэ урайнуудые шэнгээhэн үльгэр домогто hэеы гэр хүндэтэй!

   Урдын һэеы гэр сэсэн мэргэн байгуулалтаараа мүнөөнэй зониие гайхуулдаг ушартай. Айхабтар түргөөр – 1 часай туршада хуряагдаад, 0,5 часай туршада бодхоогдон табигдаха аргатай.

   Харин Чингис хаанай хахад дэлхэй эзэмдэхэ үедэ монголнууд hэеы гэрнүүдээ газарта бэшэ, харин модон сахаригуудтай томо тэргэнүүд дээрэ табидаг гуримтай байhан. Агууехэ хаан байлдаануудай үедэ хори гаран буха хүллэһэн үргэн томо тэргэ дээрэ тодхогдожо мандайhан, үнгын угалзануудаар шэмэглэгдэhэн сагаан hэеы гэр соо байрладаг hэн гэдэг. Тэрэ үльгэр домогто һэеы гэр, мүнөөнэй хэлээр, «Чингис хаанай лимузин» гээд нэрлэгдэдэг, мүнөөнэй авто-унаануудhаа hураггүй баян ба хүсэтэй байhан гэдэг.

   Һэеы гэр – часы!

   Һэеы гэрэй оройн тооно хадаа, мүнөөнэйхеэр хэлэбэл, һалхитуулгын шахта, hара наранай, одо мүшэдэй нимба элшэнүүдэй шагаадаг онгойбшо, нангин шүтөөнэй hүлдэ ба эгээл тодо, алдуугүй… часы!

   Эртэ үглөөгүүр түрүүшын наранай элшэнүүд hэеы гэрэй тооноор шунгажа ороод, эгээл түрүүн бүhэтэй хүнэй тала, удаань эхэнэрэй тала гэрэлтүүлдэг гуримтай.

   Түрүүшын ханын ба гарай часынууд XX зуунай эхиндэ бии болоhон. Тэрээнһээ урагша манай элинсэгүүд һэеы гэрэйнгээ тоонын «наранай час» хэрэглэдэг байhан гэжэ мэдээжэ. 

   Һэеы гэрэй дүрбэн зүгэй ханануудынь оройтоёо 14 холбоотой. Тиигээд 4 х 14 = 56, тэрээндэ үүдэнhээ татагдаhан 4 холбоо нэмэгдэжэ, хамта 60 точко болоно.

   Жара тоо – талын нүүдэлшэдэй нангин тоо.

   Һэеы гэрэй үүдэн заабол сэхэ урда зүгтэ табигдажа, дотор талань 8 газар хубаардаг гуримтай. Тиигээд тооноор ороһон наранай элшын тудажа бууhан ханын талаар саг тодорхойлогдодог байhан. Һэеы гэрэй хананууд – часай тоонууд, харин наранай элшэнүүд цифербладууд болодог!

   Һүниин 0-2 час – хулгана саг, 2-4 час – үхэр саг, 4-6 – бар саг, 6-8 – туулай саг, 8-10 – луу саг, 10-12 час – могой, 12-14 – морин, 14-16 – хонин, 16-18 – бишэн, 18-20 – тахяа, 20-22 – нохой, 22-24 – гахай саг гэжэ тоологдодог заншалтай.

   Эгээл түрүүшын элшэнүүд тооноор бүhэтэй хүнэй талада бар сагта тудалдадаг ха. Тэрэнь үглөөнэй 4 саг, эхэнэрнүүд үнеэдээ һаажа эхилдэг байгаа. Туулай сагта адуу малаа бэлшээридэ туужа гаргадаг, луу сагта hү хөөрүүлдэг заншалтай hэн ха. Yглөөнэй 10-да – могой сагта – хүрэнгэ табидаг, айрhа хатаадаг. Морин сагта үнеэдээ дахин һаадаг, хонин сагта гэрэйнгээ бусад ажалнуудые хэдэг гуримтай. Уданшьегүй бишэн сагта мал бэлшээриһээ бусажа, үдэшын ажалнууд эхилдэг байhан ха. Саашаа тахяа сагта үнеэдэй үдэшын һаам эхилдэг заншалтай байhан.

   Бата бүхэ, найдамтай

   Эрдэмтэдэй тэмдэглэhээр, hэеы гэрэй түхэреэн түхэлынь талын дошхон шэрүүн hалхи шуурганай үедэ хиидэжэ hандарангүй, hууридаа найдамтай бүхөөр зогсоходо туhатай. Мүн дүрбэлжэн түхэлтэй гэртэ орходоо түхэреэн гэр соо hураггүй олон бараа хэрэгсэлнүүд багтадаг.

   Һэеы гээшэ хоорондохи зайдаа ехэ агаар хабшуулhан амитадай үhэ нооhонhоо бүридэдэг hэн тула дулаа табидаггүй эрхим шанартай. Тиимэһээ тэрээн соо үбэлэй янгинама хүйтэндэ хододоо дулаан, харин зунай ааяма халуунда һэрюун байдаг.

   Нангин богоһо

   Тоонын, гуламтын хажуугаар hэеы гэрэй богоhо тусхай нангин удха шанартай. Жэшээнь, богоһын саанаһаа мэндэшэлхэнь, дээрэнь гэшхэхэнь ехэ сээртэй. Гэрэй богоһодо тороhон айлшан хорото муу хүсэлтэй ерээ гэжэ тоологдодог. Чингис хаанай байгуулһан «Алтан Ордон» империин үедэ хаанай ордоной богоhодо тороhон хүнүүдые, хари гүрэнүүдэй элшэн сайдуудые тэрэ дары саазалдаг гуримтай байhан ха.

   Ондоо айлай hэеы гэртэ хооhон амhарта, хүрзэ болон газар малтадаг бусад зэмсэгүүдые абаад орохонь хорюултай.

   Мүн лэ манай элинсэгүүдэй заншалаар, hэеы гэртэ түрүүн хүлөөрөө гэшхэжэ орохонь сээртэй. Тэрэнь эзэдые доромжолһон удхатай юм. Бууhан айлшан, нэн түрүүн, hэеы гэрэй үүдээр толгойгоо бултайлгажа оруулаад, удаань нэгэ хүлөөрөө богоhо алхаад, бүхы бэеэрээ орохо ёhотой.

   Нүүдэлшэдэй морожено

   Эгээл түрүүшын морожено Италиин арад бии болгоhон гэжэ тоологдодог. Үнэн дээрээ, мүнөө дэлхэйн бүхы зоной дуратай морожено эгээл түрүүшынхеэ мянгаад жэлэй саада тээ монгол hэеы гэр соо үйлэдбэрилэгдэhэн гэжэ тоосоогүй.

   Урдын монголнууд үбэлэй хүйтэн сагта Губи гэжэ сүл губяар аяншалхадаа, үлеэгээд хатааhан малай бүдүүн гэдэhэ руу юулэhэн hүнэй сүсэгын дээжэ абаад ябадаг заншалтай байhан. Тэрэнь холын замда ехээр һэжэрэгдэжэ һагсарагдаад, мүльhэн боложо хүрэдэг hааб даа.

   Нэгэтэ хитадуудтай халуун тулалдаанай hүүлээр монгол сэрэгшэд Марко Поло гэжэ Италиин аяншалагшатай ушаралдажа, хүрэhэн сүсэгыгөөр хүндэлhэн түүхэтэй. Тэрэнь гэртээ бусахадаа, урдын монголнуудай үйлэдэдэг морожено абаашажа, тэрэнь Итали гүрэнөөр, саашадаа бүхы дэлхэйгээр таран дэлгэрhэн.

   Мүнөөшье Монголдо урдын аргаар үйлэдбэрилһэн – малай бүдүүн гэдэhэ руу юулэhэн һүнэй сүсэгы мориной гүйдэлэй үедэ hагсараад хүргэhэн морожено хаа-яа наймаада байдаг ха.

   Һэеы гэрэй Фэн-шуй

   Һэеы гэрэй хойто - хоймор талань Хулгана hүлдэтэй. Тиимэһээ манай элинсэгүүд тэндэ хүндэтэй айлшадаа һуулгадаг, алта мүнгэеэ, эрдэнитэ баялигаа хадагалдаг заншалтай байhан. Хойто тала Хүхэ Мүнхэ Тэнгэриин – хүхэ гү, али гэбэл сэнхир хүхэ үнгэтэй гээд тахигдадаг.

   Гэрэй баруун хойто тала ангууша Нохойн тэмдэгтэй. Тэндэ агнууриин зэмсэгүүд хадагалагдадаг, сагаан үн-гэтэй ба эрэлхэг зоригой, арюун hайханай hүлдэ заяатай булан болодог.

   Хүнэй байрын зүүн урдахи зүгтэ Луу байрладаг гэжэ урдын буряад-монголшууд этигэдэг байhан. Тэрэ уһан махабадай hүлдэтэй амитан hэн тулань байрладаг таладань урдын буряадууд уhатай амhартануудые байлгадаг hэн ха. Мүн лэ Луу - ногоон үнгэтэй, үдэн, үрэжэн арьбажаhанай, хосоронгүй hалбарhанай hүлдэ тэмдэг.

   Баруун урда Хониной тэмдэгтэй зүгтэ урдын буряадууд хүйтэнэй сагта нарай хурьгадые байлгадаг байгаа. Харин гэрэйнгээ Үхэрэй hүлдэтэй зүүн хойто буланда эдеэ хоолоо хадагалдаг байhан заншалтай.

   Һэеы гэрэй урда зүг - үүдэнэй байдаг тала Морин hүлдэтэй. Yүрээр мандаhан наранай, нангин гуламтын галай улаан үнгэтэй тус булан ами наhанай, баяр жаргалай, аза талаанай hүлдэ тэмдэгтэй гээд урдын сагhаа шүтэгдэдэг.

   Америкын һэеы гэр

   Һүүлэй үедэ hэеы гэр бүхы дэлхэйгээр дэлгэрэн таража эхилhэн: Америкын, Европын, Африкын ажаhуугшадай дунда амаралтын үедэ үндэр шулуун буудалай гэрнүүдэй, брезент майхануудай орондо hэеы гэрнүүд соо байрлаха зоной тоо олошорно. Урдын нүүдэлшэдэй гэр соо хүнэй һанаан сэдьхэлдэ аргагүй амарлингы, бэе махабадай энхэ элүүртэ hайн нүлөөтэй байдалтай гэжэ амарагша бүхэн онсо тэмдэглэдэг.

   Дэлхэйн баяшуул коттеджынгээ хажууда һэеы гэр табидаг заншалтай болоhон. Америкын Нью-Йорк хотын Манхэттен гэжэ бүхы дэлхэйгээр суурхадаг аяншалгын түбэй 17 дабхартай буудалай гэрэй оройн хушалта дээрэ айлшадай хонолгын hэеы гэр табигдаhан. Тэндэ нэгэ hүниин хонолго 2000 доллар сэнтэй.

   Баярма БАТОРОВА.

You have no rights to post comments