Түгэлдэр тайшаагай уг дамжуулжа, арба, хори гаран оной үедэ ябаһан Сагаан-Уула нютагай Түгэлдэрэй Базарай Намдаг гэжэ хүн зайһан тушаалтай, Ара-Бэрхэ нютагтаа «Намдаг ноён» гэлсүүлдэг болоһон, Хори, Агын буряадуудай уг гарбалай түүхэ бэшэһэн аха байна. «Адууһа малаа олон болгогты, амгалан тайбан байхын түлөө бултааран оролдохо ёһотойбди» гэдэг байһан тулань бэрхэ ноён гэжэ тэрэ сагай зон хожом болотор хөөрэлдэдэг, магтадаг байһан.
Базарай Намдагай ямар хүн байһые олон хүн дуулаашьегүй байха. Энэ ноён үндэр бэетэй, үргэн сээжэтэй, ялалзаһан хара нюдэтэй, үндэршэг сэхэ хамартай, нимгэн уралтай, хирбэгэрхэн хара һахалтай, миһэлзэжэ байхыень харахада, хүнэй сэдьхэл хүдэлгэмөөр сэбэр эрэ ябаһан юм гэхэ. Үшөө хүсэ шадалаараа хэндэшье диилдэдэггүй, юрын зоной даахагүй юумэ гансаараа үргэдэг, хүнэй һанаагүй шэнэ үүсхэл гаргаха, амитан зоной байдал яагаад һайжарха ёһотойб гэжэ сула бодожо ябадаг дээрэһээ зондоо эдэ бүгэдые ойлгуулхые оролдодог һэн.
Урданай зоной аман үгэ дамжаһаар ерэһэн нэгэ хэды һонирхомоор ушарнууд тухайнь бэшэхэдэ, иимэ. Хаанта засагай үедэ манай нютагай ноёдто ниислэл хотоһоо, Эрхүүгэй генерал-губернаторһаа албан татабариин, ажал байдалай захиралтын хэрэгээр тамгатай, «үдэтэй» бэшэгүүд үртөөгөөр ерэдэг байһан юм. Мүнөөнэйхеэр почтын ажал болоно.
Ара-Бэрхэһээ Сүүгэлэй дасан хүрэтэр үртөөшэд 2-3 мори оруулһан тарантаас тэргээр, хазаар морёор захиргаанай бэшэг абаашадаг, асардаг байһаниинь эли. Эзэн хаанай зарлигай «үдэтэй» бэшэгээр ерээ һаань, үдэр һүнигүй гүйлгэлдэжэ, үртөөнһөө үртөөн хүрэтэр мориной гүйдэлөөр дамжуулагдадаг байһан гэхэ. Энэ бэшэг хэншье һаатуулха эрхэгүй байгаа.
Тэрэ үедэ Намдаг ноёной байдаг Ара-Бэрхэһээ Сүүгэлэй дасан хүрэтэр үртөөшэнэй ябаха харгы заһалган болобо. Энэ ажалай үедэ нэгэ һонин ушар болоһон юм гэлсэдэг. Ара-Бэрхын эхиндэ харгын заһагдажа байтар, Намдаг ноён тэдэнэй ажал шалгахаяа ерээ һэн ха. Харгы заһагшадай мүр дээрэнь томо шулуунай байхада, үртөөшэд тойроод гарадаг байгуужан гэлсээд, тэрэниие хүдэлгэбэгүй ха. Намдаг ноён тэндэ хүдэлжэ байһан хүбүүдһээ һураба: «Энэ шулуу харгыһаа холо болгохоёо яагаабта?». «Маанадай түлхеэд үзэхэдэ, шулуун хүдэлнэшьегүйл», - гэлдэбэ тэдэнэр. Тиихэдэнь Намдаг моринһоо буугаад, тэрэ шулуунай хажууда ошожо, дээ-шэнь үргэхэеэ забдаба. Хүбүүдэй хамһалсаха гэжэ дүтэлхэдэнь, ноён гансаараа үргөөд, харгыһаа тээ холохоно табижархиба. Намдаг ноёной айхабтар хүсэтэйень тэдэ һая мэдэбэд. Тэрэ томо шулуун мүнөөшье зониие гайхуулжа байдаг тула музейдэ хүдэлдэг зоной һонирхожо, хэды шэгнүүртэй шулуу Базарай Намдагай үргэһые мэдээ һаа, ехэл һонин һэн гэжэ һанахаар. Үртөөшэд сэбэр харгыгаар ямаршье һаадгүй Ара-Бэрхэ Сүүгэлэй хоорондо гүйлгэлдэдэг, салин хүлһэ абадаг болоһон байна. Тэрэ үедэ ганса бэшэг зөөдэг бэшэ, мүн ябаһан ошоһон ноёдые, шухала хэрэгтэй болоһон зониие ноёной зүбшөөлөөр шэрэдэг һэн.
Тэрэ үедэ Үлзытэ гэжэ залуу хүнэй үртөөшэн болоод, яһала мүнгэ абадагхан, һүрхэй хүн хэбэртэй ябадаг болоходонь, нүхэдынь атаархадаг, Үлзытэеэ наадалангаа дуулалдадаг болобо ха:
Үртөө унаагай албанда
Үеэ тэниигээ Үлзытэ,
Бэрхэ-Сүүгэлэй мүнгэндэ
Бэеэ тэниигээ Үлзытэ…
Хармаандаа хашарһатайхан хүн мүнөөшье бардам һүрхэй ябадаг байха…
…Зунай һайхан сагта, Үрөө-нэйн үбэрһөө урагшаа Онондо ородог Хабшуу гэдэг горхоной захада намаг газарта мал шабардажа зободог байһан ха. Ехэ бороотой нэгэ зун тэрэ шабарта тэмээн зоолдоод, гаража шадахаяа болишобо. Дүрбэн хүлэй гэдэһэндээ хүрэтэр зоолдоһон байхадань, тэмээнэй эзэн гурбан хүбүүдтэй тэрэнээ шабарһаа гаргажа ядабад. Хоёр-гурбан мушхамалаар ооһорлоод татахадань, унаһан тэмээн яашье гарабагүй ха. Тэмээнэй эзэн хэлэбэ: «Бидэ татаад гаргажа шадахаяа болёобди, эдэ мушхамалнуудтаа мори оруулаад татуулая, өөһэдөө хамһалсана бэзэбди». Тиигээд бултааран дүтын айлда ошожо сайлабад. Сайлажа дүүргээд харахадань, нэгэ хазаар моритой хүн тэрэ тэмээнэйнь хажууда мориёо шүдэрлэжэ табяад, ооһорһоонь татажа байба. Удангүй унаһан тэмээ хуурай газар дээрэ шэрээд гаргажархиба. Тэдэнэр гайхалдаһаар, тэмээн тээшээ түргэн ошобод. Тэрэ хүн мориндоо мордоод, хойшоо ошожо ябаба. Тэдэнэй нэгэниинь моринойнь зүһөөр, мантан бэеынь түхэлөөр Намдаг ноён гээд танижархиба. Ганса хүнэй татаад гаргаха юумэ диилээгүйбди, яяр лэ зон гээшэ хабди гэлдэһэн юм. Энэ ноёной абарга хүсэтэй байһаниинь эндэ дахяад элирбэ бшуу.
«Толон» һонин, 2000 оной 7-дохи, 9-дэхи дугаарнууд.
Чимит-Доржи ПУНЦУКОВ, милициин ажалай ветеран.
АГА.
