Бидэ, буряадууд, Сибириин эгээл олон тоотой (550-690 мянган) зотой үндэhэн арад болонобди. Тиигээд манай түрэл буряад хэлэн, ЮНЕСКО-гэй шиидхэбэреэр, хосоржо байhан хэлэнүүдэй тоодо оруулагдаhан. Харин 2-3 дахин үсѳѳн зотой (183 мянган), Европын талада байрлаhан мүн лэ монгол туургата хальмаг арадай хэлэндэ ямаршье хосоролтын аюул үгы. Дам саашаа, 260-аад мянган тоотой тува арадай хэлэнэй хосоржо hалаха тухай асуудал хэзээдэшье гараагүй. Тувинец бүхэн ямаршье сагта эхэ хэлэндээ шүтэжэ ябадаг. Буряад, хальмаг ба тува арадууд 1930-аад онууд хүрэтэр уйгур үзэг дээрэ онсолhон хуушан монгол бэшэгтэй байhан түүхэтэй. Эдэ арадуудай түүхэ нэгэ үндэhэтэй, адли эхи захатай. Халха-монгол, буряад -монгол, барга-монгол, ойрад-монгол (хальмаг) г.м. – булта монгол туургата арадууд.
ХОРИ ХЭЛЭНЭЙ АЛТАН ТҮҮХЭ
XIII зуун жэлдэ Чингис хаанай баталhан «Талын Яса» гэhэн суута зарлигууд тэрэ үеын Монголой олон нютаг хэлэнүүд дээрэ онсолон зохёогдоhон гэжэ эли. Харин Н.Поппе гэhэн эрдэмтэнэй тэмдэглэhээр, найруулгынь гол шэнжэ хори хэлэндэ дүтэрхы. «Буряад хэлэн – монголой нютаг хэлэнүүдэй нэгэн», – гэжэ профессор Ц.Жамцарано хэлэдэг байhан.
Хориин нютаг хэлэнэй «Талын Ясын» найруулгада эдэбхитэйгээр оруулагдаhаниинь гайхалгүй. Юундэб гэхэдэ, хори хэлэн – «юртэмсые доhолгогшо» хаанай хүндэлдэг нагасанарайнь хэлэн.
Домогоор, манай ээрын II зуун жэлдэ мүнѳѳнэй Буряад ороной Түнхэнэй, Баргажанай талануудаар нүүжэ ябаhан гуннанууд гэhэн арадта Түбэдhѳѳ Барга Баатар хүрэжэ ерэhэн түүхэтэй. Тэрэ үедэ Байгал шадархи тус нютаг Баргажан-Түхэм гээд нэрлэгдэдэг hэн ха. Гуннанууд Барга Баатарые ѳѳhэдынгѳѳ хаан болгожо hунгаhан.
Барга Баатар гурбан хүбүүдтэй байhан: Олюудай, Буряадай ба Хоридой. Одхон хүбүүн Хоридой баатар гурбан хатадтай байhан гэдэг. Баргажан-Гуа гэhэн түрүүшын һамганhаа үльгэр түүхэтэ Алан-Гуа нэрэтэй басаган түрэhэн.
Хоёрдохи Шаралдай hамганиинь Галзууд, Хуасай, Хүбдүүд, Гушад, Шарайд гэжэ табан хүбүүдтэй байhан. Гурбадахи Нагадай hамганиинь Харгана, Худай, Бодонгууд, Хальбан, Сагаан, Батанай гэhэн 6 хүбүүдые түрэhэн. Тэдээнhээ хориин 11 эсэгэнэрэй уг гарбал бии болоhон гэжэ мэдээжэ. Барга Баатарай хоёрдохи хүбүүн Буряадай хоёр хүбүүдтэй байhан. Тэдээнhээнь эхирид омогойхид гарбалтай. Хоридой ба Буряадай хоёрой үри hадаhад барга гэhэн арадай зонхилогшо ударидагшадынь болоhон домогтой. Эхирид омогойхид Байгал далайн баруун эрьеэр байрлаhан.
Харин Хоридой баатарай барга арад IX-XIII зуун жэлнүүдтэ мүнѳѳнэй Забайкалиин талаар таража байрлаhан. Буряад гэhэн нэрэ Д.Банзаровай тэмдэглэhээр, XVIII зуун жэлдэ бии болоhон. Тэрээнhээ урагша манай элинсэгүүд барга арад гээд нэрлэгдэдэг байhан.
Хоридой баатарай басаган болохо Алан-Гуа хатанай Бодончар хүбүүн Чингис хаанай алтан угай эхи табиhан элинсэгынь болодог. 1201 ондо Чингис хаан нагасанарайнгаа тоонто Баргажан-Түхэм руу сайдые эльгээжэ, баталагдаhан хэлсээнэй ёhоор тэндэхи улад зон Монголой «Алтан ордон» империдэ ороhон түүхэтэй.
Барга арадай баатарнууд Чингис хаанай эгээл дүтын ба найдамтай сэрэгшэдынь байhан гэдэг. Мүнѳѳнэйхеэр, «национальная гвардия» байhан ха. Мүн лэ хаан баргануудые «Алтан ордон» гүрэнэй хүтэлбэриин үндэр тушаалнуудта табидаг, тусхай эрхэ олгодог байhан гэжэ тэмдэглэгдэнэ. Тиимэhээ хориин нютаг хэлэнэй тэрэ үедэ үргэнѳѳр хэрэглэгдэдэг байhаниинь онсо удхатай.
БАРГА БУРЯАДУУД
Россиин буряадуудай түрэл хэлэеэ мартажа хосороогоошье hаань, буряад хэлэн дэлхэй дээрэ үгы болохогүй гэhэн hанамжа бии. Юундэб гэхэдэ, Хитадай Yбэр-Монголдо хэлэ ба заншалаа шангаар бариhан барга буряадууд ажаhуудаг. Тэдэнэр түрэл хэлэеэ хэзээдэшье орхихогүй, хэндэшье доромжолуулхагүй.
Бусад яhатан – хитадууд, монголнууд болон хүршэ Шэнэхээнэй буряадууд баргануудhаа түбэгшѳѳдэг ушартай. Түргэн ууртай ба дошхон абари зангаараа илгархаhаа гадуур алишье талаар – дотор сэдьхэлэй, бэеын тамирай талаар аргагүй хүсэтэй, hүбэлгэн ухаатай арад гээд суурхадаг. Тэдэнэй дунда үндэр хүдэр бэетэй, сайбар шарайтай ба ногообтор нюдэтэй хүнүүд – ёhото чингисидүүд - олон гэдэг.
«Хуушан барга яһатан
Байгал Ойхон түшѳѳлтэй,
Баргуужан хатан эжытэй,
Бархан хаандаа шүтөөнтэй…»
- гэhэн баргануудай урдын дуун бии.
Мүнѳѳ Хитадай Yбэр-Монголой дэбисхэртэ 70-90 мянган барга буряадууд ажаhуудаг. 1982 оной тоололгоор, Хитадта ажаhуудаг 65 мянган хүнүүд буряад хэлэ түрэл хэлэмни гээд нэрлэhэн байна. Тэдэнэй 47 мянганиинь «шэнэ баргын» - хориин нютаг хэлэн дээрэ хѳѳрэлдэдэг. 14000 барга буряадууд «хуушан баргын» - эхирид-булагадай нютаг хэлээр хѳѳрэлдэдэг. Yшѳѳ 4500 хүнүүд Агын буряадбди гэжэ хэлэhэн байна. Тэрэ сагhаа барга буряадуудай тоо hураггүй олошороо (90 мянга), теэд хитадууд мүнѳѳ тэдэнэй хэлэн тушаа тобшолхоёо болиhон, бултыень «монголнууд» гээд тэмдэглэдэг болоhон ушартай. «Шэнэ» барга буряадууд уг гарбалаараа хори буряадуудта оролсодог, адли омог отогой нэрэнүүдтэй.
Дэлгэрэнгыгээр 45-дахи дугаарта.
