Агын буряадуудай зарим угайхид Мухуу Унагановые дахажа, Хойто Хориһоо Ага руу зөөжэ ерээд, шэнэ нютагта үнэржэжэ үдэһэн гэжэ түүхын хуудаһанһаа эли болодог.
   В.Юмсуновай «Хориин арбан нэгэн эсэгын уг изагуурай туужын» арбан хоёрдохи бүлэг соо агынхидай яажа таһарһан тухай бэшэгдэхэдээ, «тайшаа Дамба-Дугар Иринцеевэй шиидхэбэреэр, Агын, Ононой хүн зониие таряаланай үйлэдбэридэ һургахын тула Түгнын Галтай нютагһаа сагаан отогой зайһан, титулярна советник Мухуу Унаганай (нютаг зоной дунда иигэжэ нэршэһэн) аймаг, бүлэ зонтоёо наашаа нүүжэ ерээд, Агын зоной бүгэдын ахамад зайһан болобо» гэһэн урдын баримта бии. Эрдэмтэн Г.Н.Румянцев «Хориин түүхэ» гэжэ ном соогоо Мухуу Унаганай Ага руу 1803 ондо зөөжэ ерэһэн гэжэ тэмдэглэнэ.
   Мүн сагаангууд угай хүн хадаа Агын талын ахамад зайһан, титулярна советник Мухуу Унаганай тухай үбгэд, хүгшэдһөө һурагшалжа дуулаһанаа танай анхаралда дурадханаб. «Хүгшэн абымни аба болохо Урьяа гэгшэ гэртэхинтэеэ Мухууе дахажа, Ага руу зөөжэ ерэлсэһэн. Түмэршэ дархан байжа, Агын дасанай ганжар бүтээлсэһэн. Бидэ Түгнэ сагаангууд гээшэбди», - гэжэ минии аба Нурбын Жамсаран хөөрэдэг бэлэй.
   1976 ондо Ага-Хангил нютагһаа гарбалтай элитэ эрдэмтэн Даши-Нима Доржиевһаа сагаангуудай угай бэшэг эрижэ абаад, элинсэг хулинсагаа бэшэжэ абаһанби. Энээнһээ һабагшалхада, минии хүбүүн Нимбу 18-дахи үеын хүн болоно. Бага ябахадаа, эндэ тэндэ хаягданхай түмэршэ дарханай зэмсэгүүдые харадагаа элеэр һананаб.
   Шэрүүбтэр зантай Мухуу ноёд һайдтай, санаартантай таарадаггүй, хэрүүл, шууяа татаха дуратай хүн байһан. Хоридоо багтахань бэрхэдэжэ, тэсэхые тэсэһэн, даахые дааһан Хориин ноёд Мухуугай ушаралта ябадалнуудые тоолон, дээдын засагай зургаанда, тодорхойлбол, генерал-губернатор хүрэтэр мэдүүлгэ бариһан гэхэ. Титулярна советник Мухуу Унагановта капитанай нэрэ зэргэ олгогдоо. Агын арад зониие зонхилон, таряа тарижа һургаха, ударидаха гэһэн зорилго табихадаа, Ородой Сагаан хаанда шүтэн үдэжэ, хүгжэжэ байһан Буряад ороной нютагаархин, Хориин ноёд тэрэ холын балар сагта таарамжатай, холын хараатай шиидхэбэри абаһан байгаа ха. Хүндэ хүшэр харгы зам гаталжа, Мухуу Унаганов үрхэтэ зонтоёо Агын үүдэн гэгдэһэн Аргали нютагаар уруудан, манай Ага-Хангил нютагай Үльдиргын адагта, Агын голой хойто бэеын бишыхан хүндыдэ бууса шэлэн түхеэржэ, арад зоноо заран, зонхилон ажаһууһан түүхэтэй. Саашадаа нютагайхид энэ хүндые «Капитан хүнды» гэжэ нэрлэн, Мухуу Унаганай нэрэ мүнхэлһэн гээшэ.
   Бууса шэлэхэдээ, заарин бөөнь зүүдэ манажа хоноод, үглөөнэй сай барижа байхадаа, һанамжаяа хэлэһэн ха. Нютагай үбгэдэй хэлэһээр, тэрэ бөөнь «Аргалиин гол таарамжагүй үгэ үгэлэн урдажа байна, Амидхаашада улаан таша хубарагуудай үймөөн болоно, Ага олон хушуунай уулзуур дээрэ хэлэ аматай, ехэ хүлгөөтэй газар, ород шажанай сүмын хонхын абяатай...» гэжэ хэлэһэн гэдэг.
   Зунай халуунда уһанай шубуу буудаха, сэнгэн амарха зорилготойгоор Мухуу Унаганай Үльдиргын голой адагта, буусаһаа тээ холо бэшэхэнэ, харгын хойто талаар годи-бэди һубагуудые малтуулаад, тэдэнээ yhaap дүүргэхэ ажал эрхилһэн, хожомынь Хилгэндэдэ газар хахалуулаад, таряа тарюулһан, ехэ һубаг татуулһан гэхэ. Энээнииень минии багада «Капитан канал» гээшэ гэжэ хөөрэлдэгшэ һэн.
   Нээрээ юм гү, бү мэдэе, мүнөө Агын больницын байһан газарта Мухуу Унаганай газар хахалуулжа, таряа тариһанайнь удаа намарынь ургаса хуряахаяа хүн зоной иишээ ерэхэдэ, мянган могой исалжа байһан гэдэг.
   «Хатуу хүн хуули бариха» гэһэн үгын удхаар, Мухуугай шэрүүн абари зан гэршэлһэн хэды жэшээнүүдые дурдамаар. Үглөөгүүр эртэ хазаар морёор тэрэ Хойто үндэрэй оройдо гаража, ямар айл орой бодоноб гэжэ адаглан харадаг байгаа гэхэ. Орой бодоһон айлые үрхөөрынь һуунагтан гараһан утаагаарнь хаража баряад, хараал шэрээл табин зобоохо. Үнгэрхэдөө, нэгэ үгытэй айлай хүхөөр хүүгэдтэй бэриин хүшөөһэн һүнэй үрмэ һолоомоор соолоод, нялха нарайдаа угжахадань, ехээр дураа гутан, үйлэ майлынь үзүүлһэн ха. Агын дасанай барилгын шатаан сохижо бүтээһэн хирпиисын шанар шалгахадаа, хана руу шэдэдэг байгаа гэхэ. Һайнаар шатааһан хирпиисэ «тян» гэһэн абяа үгэдэг байгаа. Дутуу шатааһан хирпиисын задаран бутархадань, уур сухалаа хүрэжэ, Агын голой улаан бургааһа хухалуулан асаруулаад, гэмтэнэй хубсаһа тайлуулжа, тэрлиг дээрэнь хэбтүүлээд, нюсэгэн нюргыень шабхадажа хэһээдэг байгаа гэхэ. Нэгэтэ хээли ехэтэй эхэнэрэй нюргаа шабхадуулха хэһээлтэдэ ороходонь, балай хайрлангүй, мориной хомууд бүгтэрүүлэн шабхадаһан юм гэжэ үбгэдэй тархяа һэжэрэн хөөрэлдэжэ байһыень бүүр-түүр һанагшаб.
   Мухуу Унаганай арад зондоо хэдышье шэрүүнээр хандадаг һаа, яажа һайнаар таряа ургуулхаб, барилга хэхэб, газар эдлэхэб, үмсөөрөө ами дарахаб гэхэ мэтын номнол зондоо номнодог, тэдэнээ һургаха гэжэ оролдодог байһаниинь ехэ сэнтэй байһан даа. Хубисхалай урдашье, доторой химараанай һүүлээршье Ага нютагаар ажаһуудаг шанга шадалтай баяд ноёд хатуу зөөри болохо алта мүнгэеэ бусадһаа далда булан нюудаг байһан гээшэ. Жэшээлхэдэ, Агын талын орой баян Сандан ноёной зөөри аша гушанарайнь гү, али магад түрэлэйнь зоной холын нютагһаа ерэжэ, бууса багаарынь бэдэрэн малтаһыень согто-хангилайхид һанана ёһотой. Манай нютагай баян Бардаашын Сандан Монголдо халуун үбшэндэ дайрагдажа, Бурханай орондо залархынгаа урда тээ «минии зөөри бүдүүн уляаһан доро булаатай» гэжэ ама алдаһан гэхэ. Мухуугай наһаараа суглуулһан алта мүнгэеэ наһанайнгаа эсэс багта яажа нюуһан тухай нютаг зониинь хөөрэлдэдэг байгаа. Зунай нэгэ үдэшэ Мухуу һохор хүниие гэртээ асаржа, садатарынь эдеэлүүлээд, шадал тэнхээ оруулба. Үдэшын боро хараанаар тэрэ һохорой тангаригыень абаад, «минии зөөри нюулсахаш» гэжэ ойлгуулба. Тугалай арһан туламууд соо алтан, мүнгэн зөөриеэ хэжэ, һүниин харанхыда мориндо тээлгэжэ, үнөөхи hoxopoo байра дээрэнь зүгөө алдатарынь эрьелдүүлээд, «яба!» гэжэ зандаржа, буусаһаа холодон ошоһон ха. Нилээд удаан ябаһанай һүүлээр нэгэ хадын ташаланда нүхэ малтуулаад, зөөриеэ булаһан гэхэ. Эндэһээ холодоходоо, һохор хүниие зүнгөө төөритэрынь урагша хойшонь ябуулһан хаш даа.
   Заримашуул 1950-1960-аад онуудаар Мухуугай зөөри бэдэрээд үзэһэн гэжэ дуулаһан хүнби. Үбгэд хүгшэдэй хэлсэһээр, «буламал» гээшэ сагайнгаа ерэхэдэ, золтой, буянтай нэгэндэ олдодог юм гээ. Мухуугай үри хүүгэд тухай мэдээн тон хомор юм. В.Юмсуновай «Хориин 11 эсэгын уг изагуурай туужын» 12-дохи бүлэгтэнь иигэжэ бэшээтэй: «Ахамад зайһан Мухуу Унаганай үбгэрхэдэ, тэрэнэй ехэ хүбүүн Намжил гээшэ 1817 ондо ахамад зайһан болоод, хүзүүндээ зүүдэг ягаан лентэтэй Аннын медальда хүртэһэн. Тиин 1818 ондо Намжил Мухуев тушаалһаа болюулагдаһан юм».
   ХIХ зуун жэлэй эхиндэ Түгнын талаһаа сагаангуудай зайһан Мухуу Унагановтай бэшэшье угайхид Ага нютаг руу дахажа ерэлсэһэн. Тэрэнэй нэрэ буряад угсаатанай түүхын хуудаһанда үлөө гээшэ ааб даа.

You have no rights to post comments