Догой нютагһаа уг гарбалтай Василий Жалсанов Шэтын хүдөө ажахын техникум, Зүүн Сибириин гүрэнэй технологическа институт болон Краснодарай экономикын ба барилгын дээдэ һургуули дүүргэжэ, электрик ба инженер-барилгашан мэргэжэлтэй болоһон юм. Велоспортоор мастерта кандидат. Ажалайнгаа намтар түрэл нютагтаа электригээр эхилээд, олон жэлэй туршада Шэтын можын хэлхеэ холбооной станцинуудай - Могойтын, Шэнэ Орловскын, Агын г.м. барилга хүтэлбэрилһэн, олзын хэрэг эрхилһэншье. Буряад ороной «Сибэнергострой», «Магистраль-стройсервис», «Бизнес-стрейд» г.м. эмхинүүдтэ участогай даргаар, ахамад инженерээр хүдэлжэ, наһанай амаралтада гараһан юм.
   Тэрэ нютаг оронойнгоо, элинсэгэйнгээ түүхээр, угайнгаа бэшэгээр һонирходог. Хүн гээшэ, илангаяа үсѳѳн яһатан түрэл нютагһаа холо ябахадаа, өөртөө адли нюур харахадаа, бүришье анхардаг. Василий Жалсанович албанай хэрэгээр Красноярск хотодо ябахадаа, буряад нэрэ обогтой хүнтэй уулзаһанаа хөөрөө: «Шэтын ПМК-804» гэжэ эмхиин Могойтын участогта хүдэлжэ байхадаа, 1983-1985 онуудай нэгэ жэл Красноярск хотын «Крассельмаш» гэжэ комбайн бүтээдэг завод руу командировкодо эльгээгдээ һэнби. «Шабын түмэр газар доро зохёодог оньһон арга» гэжэ түхеэрэлтэеэ шэнэдхэн һайжаруулаад, заводой янза түхэлѳѳр хүүлэхэ даабаритай ошоо бэлэйб. Дансаяа бэлдэжэ ошоод, «иимэ асуудал бидэ шиидхэдэггүйбди, гүрэнэй түсэб зохёодог зургаан руу хандагты» гэжэ хэлүүлээд, заводой хүтэлбэриин байшан соогуур алхалбаб. Тиигэжэ ябатараа, нэгэ цехэй үүдэндэ «Парторг Аюшиев Б.Д.» гэжэ бэшээтэй байхадань, буряад обог бэшэ гү гэжэ һонирхоод, таһалга руунь оробоб. Гушан зургаа-гушан долоо наһанай хүн: «Ямар асуудалаар ерээбта?» - гэжэ асууба. «Обогтнай намайе һонирхуулаа. Буряад гүт?» - гэжэ һурабаб. «Буряад», - гэжэ харюусаа һэн. Тиихэдэнь: «Би баһа буряадби, Агын буряадби» гэбэб. Тэрэнэй «би баһа Агын буряадби» гэхэдэнь, «Агын ямар нютагайбта?» - гэжэ асуубаб. Тэрэ хүн миһэрээд, «би эндэхи Агынби» гэжэ хэлээ һэн. Тиигээд тэрэ: «Гэртэхимни Саянскын аймагай Агинское һууринда ажаһуудаг, амаралтын үдэрнүүдтэ ошодогби. Манай эндэхи Агын буряадуудые хараха хүсэлтэй һаатнай, абаад ошохоб», - гэжэ дурадхаа. «Оо, ямар гоёб!» гэжэ хэлээд, гостиницада хэдыдэхи номерто байһанаа хэлэхэдэм, субботын үглөөгүүр ерээ. Авто-унаадань һуужа, харгыда гараабди. Борис Дмитриевич ород яһанай һамгатаяа, 2 хүбүүдтэеэ ябаа. Ага һуурин хүрэтэр Красноярск хотоһоо 186 модо болодог, дүтөөрөө - 153.
   Борис Аюшиевэй гэртэхиндэ ошоходомнай, Агын буряад ерээ гэжэ 10-аад хүн суглараа, тэдэнэй 3-4-иинь наһатай зон байгаа бэлэй. Бууза баншаар, архи тамхяар хүндэлүүлээ һэм. «Сүлэлгынгөө болзорой дүүрэхэдэ, юундэ нютагаа бусахаяа һанаагүйбта?» - гэжэ һурахадам, нэгэ үбгэн (нэрэ обогыень һананагүйб) хэлээ һэн: «Яахамнай даа. Бидэш голуулһан, сүлүүлһэн зон гээшэбди. Үбгэ эсэгэнэрэймнай, эхэ эсэгымнай яһан эндэ хэбтэнэ ха юм. Энээ руугаа хүдөө гараха юм бэзэбди даа. Хүүгэднайш эндэ түбхинөө, ородуудаараа хуу холисолдошоол даа». Ехэл гунигтай, гомдолтой харюу абаа һэм. Энэ наһатай үбгэнэй досоогоо бүлхитэй, сэдьхэл зүрхэнэй уйдхартай байһаниинь гайхалгүйшьегүй байгаа һааб даа.
Интернедэй уудамда Агинское һууринай байгуулагдаһан тухай тодо баримта үгы, үни урдын түүхэтэй гэжэ бэшэгдэһэн байна. Харин наһатай хүниинь иигэжэ хөөрээ һэн: «Түрмэдэ һуугаад гарахадамнай, 200-гаад буряадуудые Саянскын аймаг руу 5 жэлээр сүлэн нүүлгэжэ (поселение), хээрэ газарта, үндэр томо, жэбжэгэр сэхэ, хүдэр бэхи нарһан модотой хүбшын оёорто хаяа һэн. Тэндэ пилорама байха бэшэ, гараараа модо унагаажа тайрадаг һэмди. Үглөөгүүр бодоходомнай, хубсаһа хунарнай, толгой үһэмнай хуу дабирхайда няалдашоод байдаг бэлэй. Тиигээд өөһэдтөө гэрнүүдые барижа, хооһон газарта байра байдалаа зохёоһон зомди».
   Агинское һууринда буряадууд үхэр малаа баряад, һү, тоһо, зөөхэйгѳѳр элбэг байгаа һэн. Тэдэ ой модон соо, гоё байгаалитай газарта ажаһууна. Нютагтань модо болбосоруулдаг завод, комбинат хүдэлдэг, нютагай олон хүн тэндэ ажалладаг байгаа һэн. Гэрнүүдынь бүдүүн томо монсогор модоор баригдаһан, байра байдалынь һайн.
   Тэрэ тугаарайм үбгэн: «Агын аймагай Хойто-Ага нютагай байһанби. Дүрбэтэй байхадам, аба эжытэйм, хүгшэн аба эжытэйм, аха дүүнэртэйм сүлэһэн юм даа», - гэжэ хэлээ һэн. Үшөө ород шарайтай хүн: «Хүгшэн аба эжымнай Саһашын Харуулай байһан», - гээ бэлэй. Бэшэ хүнүүд Дулдарга, Алхана, Табтаанай, Бооржо г.м. олон нютагуудһаа уг гарбалтай байһанаа мэдүүлээ.
   Юрэдөө, тэрэ үедэ буряадуудбди гэхэ зон байгаа. Наһатайшуулынь сэбэр буряадаар хөөрэлдэнэ. Үндэһэн хубсаһагүй, харин бурхадтай байгаа бэлэй. Урданайхяараа өөһэдөө бурхадаа тахяад лэ байдаг. Сагаалганда бэе бэедээ айлшалдагбди, бэлэг сэлэг барилсадагбди гээ бэлэй.
   «Агамнай ямар байнаб даа?» - гэжэ һонирхоо һэн. «Тиимэ ехэ ондоо юумэн үгы. Колхоздо ажал хэжэ, үмсэдөө үхэр малаа хараад лэ байдагбди. Дасан дугангууд хүдэлдэг» гээ һэм. Тэрэ үедэ би һая 30 гаратай ябааб, ушаргүй онсолон һонирхоогүй, фотоаппарадшьегүй, хаягыньшье абаагүй, нэрэ обогуудыень, хөөрэһыеньшье бэшэжэ абаагүй хаб даа гэжэ мүнөө шаналхаар».
   Сүлөөдэ гарахадаа, тамын зоболон үзэжэ, мэндэ үлэһэн нютагайхидаймнай олонхинь сүлэлгэһөө түрэһэн нютагаа, гэртээ бусахаяа эрмэлзээ һэн, заримашуул сүлэлгын газарта байрлаа, үшөө ондоо хото, нютагуудаар түбхинэһэншье гэдэг. Хүн бүхэнэй хуби заяан элдэбээр лэ эрьелдэһэн ха даа. Агинское һуурин сүлэгдэһэн зоной үри һадаһадай хэдынэйньшье тэндэ үлэһэниинь эли бэшэ.
   Дамби-Нима Цырендашиевай «Сэмүүн саг» гэһэн ном соо «Красноярскын хизаарта сүлэлгэдэ ябаһан зоной бэлэн бэшэ байдал тухай габжа лама Жамбалдоржо Гомбоевые Агын аймагай ГПУ дуудаад, татабарияа дутуу түлөө гэжэ муурхажа эхилээд, саашанхи хөөрэлдөөниинь ондоо удхатай боложо, хобуушан болгохо һэдэлгэтэй байһыень ойлгоо һэн. Тиигэжэ нютагһаа ошоо һаань дээрэ болоо. Үзэл үзэхэдэнь, Красноярск хото руу нюуртай гэжэ гараа ха. Агын дасанай Жамсаран сахюусанда болон олон бурхадта сэржэм үргөөд, дасанаа гороолоод, харгыда гараһан байна. Тиигээд Красноярск хото руу ерэхэдээ, сүлэгдэһэн Урта нютагай ута хамсытанай нэгэн Санжын Харалдайн Базартай болон Хара-Шэбэрэй зайһан Дугарай Норбын (арад зондоо алдаршаһаараа Сараахайшье гэлсэхэ) Бальжид басагантай дэлгүүртэ уулзажа, 50-яад модоной зайда байһан газар руу ошоо һэн. Тэдэ хото руу зөөхэй, ээзгэй худалдахаяа ерэһэн байгаа. Харалдайн Базар габжа ламада иигэжэ хөөрэһэн ха: «Юрэдөө, түрүүшээр байдалнай нилээд гайтай һэн. Асаржа, хүхэ ой хүбшын оёорто хаяад, иигээд бүрэмнөө тайрагты гэжэ үйлэ талхыемнай бараа бэлэй. Тэндэ хүгшэд, хүүгэднай, бэе муутай зомнай ни-лээд хирбэдэшэлээ һэн даа. Шэрхи сула зон үлөөд, энэ ябанабди. Нарһанай шэлбэһэн балгаан соо намарай ольбоноор шэшэрэлдээл гээшэбди. Зунай саг дулаан гоё гэхэдэ, жэжэ хара илааһаниинь алуур муухай. Амилхын аргагүй. Ёһотойл тамын орон гээшэнь ямар юм, ажамидархань бэрхэтэйл газар даа, һанахашье дурамгүй. Манай талаанда бурхан хаража, «1-дэхи 5 жэлэй ударна барилга» гээд шэлэй завод барижа эхилээ. Тэндэ хүдэлмэришэд хэрэгтэй болоод, эгээл тэрэ үеэр хүхэ тужа хүбшымнай оёорһоо туужа гаргаад, эндэ асарба гээшэ. Ерэхэдэмнай, урданай баян хүнэй заимкын ута унжагарнууд үхэрэй бүтүү хашаа, сонхотой, потологтой мориной, гахайн байранууд, амбаарнууд – иимэ хооһон байрануудые дары түргөөр өөһэдөө һэльбээд, бараагууд болгожо, ойн оёорһоо ерэһэн маанадта ордон сүмэ гэхээр, иигэжэ түбхинэшэбэбди.
   Нюужа, хабшажа ябаһан булашаяа бултайлгажа, Торгсинда худалдажа, һөөлхэн үнеэн манай талаанда дайралдаа юм. Аяар Красноярскын дэлгүүрһээ абаад, тугалтайнь ябагаар туужа ерээ һэмди. Тон түрүүшын һаамайнгаа дээжэ, һанахада, һайхан даа, түрэл нютагтаа, обоо ууладаа, Алхана дагшанда зорюулжа үргэбэ даа энэ хажуудахимни. Түрүүшынгээ аяга һүмбэй балгахадаа, нүхэрни эжэ эхигүй нулимсаа гоожуулба, һугшаба. Миниишье зосоо багтарба. Энэ үнеэгээ эльбэжэ, энхэржэ, хүүгэдээ шэнгеэр ямбалагшабди. Һааха бүри хүнэгөөр һүн гараха. Һүнииньшье үдхэн. Үнеэтэй болохолоороо, гансатал баян, элдин болошоо бэлэйбди. Хөөрхэй, «һайн үнеэн - бүлын нэгэн» гэжэ буряад дэмыдэ хэлээгүй юм даа» гэжэ бэшэгдэнэ.
   Ага-Хангил нютагай наһаараа комбайнераар хүдэлһэн Михаил Митупов колхозой ажалаар Красноярскын хизаар руу һолоомо асархаяа 1970-аад онуудта ошоһон байна. Тэндэхи нэгэ хүнтэй уулзахадань, «1930-аад онуудта олон ламанарые асаржа, хооһон газарта орхиһон юм. Тэдэ тэргэ дархалдаг байһан», - гэжэ хөөрэһэн ха. Михаил аха иигэжэ нэмэжэ хэлээ һэн: «Тэргэ модо шулуугаар, һүхэ мадагаар дархалдаг байһан юм гээбы даа. Ябан ошон тэндэнь артель бии болоһон юм ха. Тиигээд Агаһаа гарбалтай зон хадаа нютагаа нэрлүүлжэ, иимэ нэрэ үгөө юм бэзэ даа гэжэ һанаа һэмди. Буряад яһанай ород һамгатай ойн нэгэ харуулшан бии гэжэ дуулаа бэлэйб».
   Иигэжэ 1930 гаран онуудай хамалганда ороһон олон хүнэй хуби заяан аяар холын Агинское һууринтай холбогдоһон байна. Энэ Агинское һуурин, тэндэ сүлэлгэдэ ябаһан хүн зон, үри һаданар тухайнь дуулаһан, мэдэхэ хүн байгаа һаа, редакциимнай хаягаар дуулгыт, бэшыт гэжэ уряалнабди.

You have no rights to post comments