Дайнай хатуу жэлнүүдтэ

Бальжима Доржиева Зугаалайн һомоной Баруун Шэбэеэ гэжэ газарта 1898 ондо Хуягай Доржын гэр бүлэдэ хоёрдохи үринь боложо мүндэлһэн намтартай. Эгэшэ, хоёр хүбүүд болон гурбан басагад дүүнэртэеэ хүдөө талада хони мал адуулһаар, тарнаа, тибһэ малтаһаар, гол горхон зубшаһаар, хүдэржэн үндыгөө. Юрын хүдөөгэй малша бүлын үри хүүгэд хара багаһаа ажалай амта танижа үндыһэн юм ааб даа. Басаган хүнэй жаргал харида гэдэгтэл, Бальжима басаган 1923 ондо Могойтын һомоной Цыренэй Цыдентэй хуби заяагаа ниилүүлээ. Тиигэжэ залуу бүлэ «Ажалшан» гэһэн хүдөө ажахын артелиин байгуулагдахада, түрүүшүүлэй тоодо колхоздо орожо, ниитын мал ажалда хүдэлжэ эхилһэн. Сагай эрхээр хамалганай, дайнай хүшэр жэлнүүдые гаталха хубитай байгаа. 1940 ондо хониндо орохын урда тээ ерээдүйн Ажалай Баатар тэмээшэнээр, үхэршэнөөр, һаалишанааршье ажаллаһан байна. Эсэгын дайнай эхилхэдэ, Цыден нүхэрынь Эхэ ороноо хамгаалхаяа ошоо. Үшөө дайнай урда тээ ахалагша хонишоноор хүдэлжэ эхилһэн Бальжима Доржиевагай ээм мүрэ дээрэ бэлэн бэшэ бэрхэшээлнүүд буужа, тэрэ ажалай гүн руу шунгаа һэн.

Бальжима Доржиевагай басаган, Ушарбай нютагай эгээл үндэр наһатан, ажалай ветеран, Эхэ-герой Долгор Цыденова эжы тухайгаа, эжытэеэ яажа мал ажаллаһанаа дурсан хөөрэбэ: «Зугаалайн һургуулиһаа ерээд лэ, 1952 он болотор хадамда гаратараа эжытэеэ ябааб. Цымжит абжаатаяа эжыдээ хамһалсажа, хони адуулжа ябаалди даа. Нютагай малшад зундаа Хүһөөшэ, Харганааша, үбэлдөө булта дээшээ, ой модо руу – Зэмхэ, Шэбэшэ, Хабсагайн Булаг, Забһар г.м. газарнуудаар нүүжэ, хони малаа харадаг байһан. Үбэлдөө харанхыгаар бодожо, булшуухай үбһэ асаржа үгэдэг байгаабди. Тиигээд нара гараха абан хохироо обоолоод, хониёо дахажа гарахаш. Хүдөөгэй арьяатан элбэг һэн. Хотоон гэжэ байгаагүй, үбэлдөө саһа этээд, хаамаг, хашаагаар хорёолдог бэлэйбди. Буряад хонин шэрхи һэн. Буряад хониной хажууда метис хонид халуунда ябахагүй, хаанашье һаа тогтошохо, хүйтэндэ бээрээд, бургааһа руу шургажа, дүрбэн үе мүсэеэ суглуулаад, борбиигоод байшаха. Тиигээд тэдэ яһала һайнаар түрэдэг, жэгтэй ехэ һүтэй һэн. Дайнай үедэ зундаа хурьгадыень баряад, хонидоо һаажа, Могойтын тоһо үйлэдбэрилдэг заводто хоёр бааг һү тушаадаг байгаабди. Тэндэ тоһон, брынзэ г.м. буйлуулагдажа, фронт руу эльгээгдэдэг һэн. Эжытэеэ хониной һүөөр тараг бүреэд, уурагаа эдеэд, амар ябадаг байгаабди.

Эжымнай хатуу жэлнүүдые хоёр басагадтаяа тэсэжэл гараал даа. Хубсаһа хунаршье хомор байгаа. Дайнһаа абамнай үбшэн ерээ һэн. Тиигээд 1949 ондо эдэгэхэгүй үбшэнһөө хайрата абамнай алтан дэлхэйтэеэ хахасаа бэлэй».

Харгыта – шэнэ үүлтэрэй бааза

Эсэгын дайн дүүрэжэ, сэрэгшэд гэртээ бусажа, тэрэ дары нютагаархидтаяа ажахыгаа һэргээн бодхоожо эхилээ. «Коммунизм» ажахыда үүлтэр һайжаруулгын ажал Базарсадо Цыбиковэй ударидалга доро дайнай урда тээ эхилһэн байна. Энэ ажал дайнай һүүлээр бүри эршэмтэйгээр үргэлжэлүүлэгдээ.

Түмэр харгын Бурятская станциһаа холо бэшэ Харгыта гэжэ газарта ажахын үүлтэр һайжаруулха ажалай бааза эмхидхэгдээ бэлэй. Нютагай шэрүүн нооһото үүлтэрэй хонидые һайжаруулха зорилготойгоор нарин нооһото хусанууд асарагдаһан. Тиигэжэ 1946 ондо һайн үүлтэрэй 540 хонитой түрүүшын отара суглуулагдажа, ажахын тон бэрхэ, дүршэлтэй ахалагша хонишон Бальжима Доржиевада найдан даалгагдаһан юм. Энэ харюусалгата ажал хонишониие сошоогоогүй. Тэрэ иимэ хонидые һайнаар ажалладаг, эдеэлүүлдэг байгаа. «Коммунизм» ажахын ахалагша хонишоной харууһан доро шэнэ үүлтэрэй хонин Забайкалиин шэрүүн үбэлые нилээд хүндэхэнөөр дабадаг байгаа. Урданай шэрхи хонидто буряад үүлтэртэ хүрэхэгүй хонид һэн гээд тэрэ үеын хонишод хэлэдэг юм. Теэд дүршэлтэй хонишодой ажалай дүнгѳѳр нютагаймнай шэрүүн уларилда дадажа, тааража эхилээ. Тиин Бальжима Доржиева 100 эхэ хонинһоо зуу гаран хурьга жэлһээ жэлдэ абадаг, нооһо тушаалгаар түсэбөө дүүргэдэг болоо. Шэнэ үүлтэрэй түл бэшэ хонишодто даалгагдажа эхилээ.Тиигэжэ мэргэжэлтэдэй эхилһэн хэрэгые Ушарбай нютагай хонишод эрхимээр үргэлжэлүүлжэ шадаа бшуу. Тэдэ бүхы мэдэсэ, дүй дүршэлөө, ажабайдалаа нютагайнгаа, тойрогойнгоо хүдөө ажахын түрүү һалбарида зорюулжа, энэ бэлэн бэшэ ажалда ехэ амжалта туйлажа, забайкалиин нарин нооһото үүлтэрэй хониной хүгжэлтын түүхэдэ хубитаяа оруулаа.

«Үүлтэртэ хонид бэеэр томо, тарган, һайнаар ондо ородог, ехэ нооһо үгэдэг. Обёос эдеэд, һайн ажаллууһатай байхадаа, һүрхэйхэн хонин лэ даа. Мяханиинь һайн, мүнөөшье болотороо һайн гээшэ ааб даа, нэгэ хонинһоо 5-6 кг нооһон гарадаг, хурьгадынь томонууд һэн», - гэжэ Долгор эгэшэ хөөрэнэ.

Гүрэнэй дээдын хайрада хүртѳѳ

Түрүүлэгшэ Базар Санжиев, зоотехник Базарсадо Цыбиков, Бальжима Доржиева, Долсон Балданова болон бусад хонишод үдэр һүнигүй хүдэлжэ, оролдожо, «Коммунизм» колхоз үүлтэртэ ажалда ехэ амжалта туйлаа һэн. Гүрэн түрэ үүлтэртэ хонидые гаргаха ажалда үнэн шударгыгаар ажаллажа, эрхим дүнгүүдые харуулһанайнь түлөө габьяаень үндэрөөр сэгнэжэ, Базар Санжаев, Базарсадо Цыбиков болон Долсон Балданова гэгшэдые Ленинэй орденоор шагнаа һэн. 1957 оной эсэстэ «Коммунизм» ажахын ахалагша хонишон Бальжима Доржиевагай Хүшэгүүрэй Адагай буусада үбэлжэжэ байхадань, Гүрэн түрын зүгһөө үндэр нэрэ зэргэдэ хүртэбэ гэһэн баяр баясхаланта суу тойрог доторнай сахилгаан мэтэ тараа һэн. Агын уудам талын юрын лэ ажалша бүхэриг малшан Эхэ оронойнгоо дээдын шагнал хайра – Ленинэй ордендо ба Социалис Ажалай Баатарай Алтан Одондо хүртэхэ аза талаантай байгаа. Юрын буряад малшан үдэр һүни гэжэ илгангүй, хүсэ шадалаа гамнангүй, улаан гарайнгаа холотор, хүлһэеэ һайса адхуулан ажаллаһаар лэ, иимэ шагналда хүртөө бэлэй.
Бальжима Доржиевагай ажалай габьяа хаа-хаанагүй сууда гаража, ганса Шэтын можын бэшэ, харин Эрхүүгэй, Оренбургска можонуудай, Буряад болон Тыва оронуудай, Монгол гүрэнэй хонин ажалай мэргэжэлтэд, хонишод буусадань ерэжэ, ажалтайнь танилсадаг, дүй дүршэл абадаг болоһон юм. Тиигээд 1980-яад онуудаар Агын Буряадай автономито тойрогто «Коммунизм» колхозой ахалагша хонишон, Социалис Ажалай Баатар Бальжима Доржиевагай нэрэмжэтэ шан һайн дүнгүүдые харуулһан хонишодые урмашуулха зорилготойгоор тогтоогдодог байһан. Агын тойрогой түрүү хонишон Бальжима Доржиевагай хэһэн ажалыень дэмжэжэ, нэрыень мүнхэлжэ, залуу үетэндэ жэшээ, нютагай зоной омогорхол болгон, Ага тосхоной Баатарнуудай Аллейдэ дүрыень бүтээн табиһан. Ушарбайн музейн ханада нютагайнь омогорхол болохо Бальжима эгэшэдэ зорюулагдаһан ханын самбар үлгөөтэй. Хоёр жэлэй нэгэ удаа Бальжима Доржиевагай дурасхаалда зорюулагдаһан гар бүмбэгөөр Могойтын аймагай нээмэл мүрысөөн үнгэргэгдэдэг юм. Ушарбай нютагтань, Могойто, Ага тосхонгуудта Ажалай Баатарай нэрэмжэтэ үйлсэнүүд бии.

Эхын нангин уялга хадаа үри хүүгэдээ хүнэй зэргэ хүн болгохо ябадал Бальжима Доржиевагай балшар бага наһанһаа ажалай амта амсаһан хүүгэдынь ажалша бэрхээр үндыжэ, хадам харида гаража, эжынгээ хэрэг эрхилээ. Суута хонишон олон аша зээнэрэйнгээ дунда үндэр наһа эдлэжэ, 87 наһандаа хада гэртээ харяа һэн. Иимэл үргэн, арюун, баян лэ даа Агын талын түрүүшын эхэнэр Ажалай Баатарай хуби заяан.

Ажалша бүхэриг үри һадаһадынь

«Эжымнай ажалдаа бэрхэ һэн. Хонёо түрүүлхэдээ, жэгтэй дүрэтэй, бүхые, барһан, гансаараа түйдэг бэлэй. Нүхэрөө алдаад, яяр басагадтаяа ябаа гээшэ ааб даа. Колхоз туһа хүргэдэг, эдеэ ундыень асардаг лэ байгаа ааб даа. Эжымнай һайн зантай, хүниие хайрлаха сэдьхэлтэй, юумэ харамнаха гэжэ байгаагүй. Манайда олон хүн ябадаг һэн, сакмаанда болон хонишонооршье хүдэлдэг һэн. Олон хүнтэй ажаллаһан, хараажа, сухалдажа байдаггүй бэлэй. Эжымнай маанадаа ажал хэжэ һургаа, хони адуулхаһаа бэшэ түлеэгээ абаха, үбһэеэ шэрэхэ г.м. ажал олон һэн», - гэжэ өөрөө үндэр наһатай болоһон Долгор эгэшэ хайрата эжыгээ дурсана.

Бальжима Доржиевагай наһанай амаралтада гарахада, Цымжит басаганиинь эжынгээ ажал саашань үргэлжэлүүлжэ, өөрөө наһанай амаралтада гаратараа, амжалтатай хүдэлһэн юм. Долгор басаганиинь колхозойнгоо баялиг – нарин нооһото хусануудые олон жэлэй туршада хараһан. Эдэ хусануудынь Шэтын можын үүлтэртэ хони малай үзэсхэлэндэ һайн дүнгүүдые харуулдаг байһан. Ажалай габьяа харуулһанай түлөө Арадай ажахын амжалтануудай үзэсхэлэндэ Москва хото хоёр дахин путёвкоор, олон тоото грамотануудаар болон баярай бэшэгүүдээр шагнагдаһан байна. Долгор эгэшэ оло дахин Социалис ажалай мүрысөөнэй илагша юм. Эсэгын дайнай ойн баярай медальнуудаар Эхэ-герой шагнагдаһан. Эдэ хоёр абжаанараа Володя хүбүүн дахажа үндыгөө.

Мүнөө ажалша бүхэриг Бальжима Доржиевагай үри һадаһад үнэржөө, ажалай харгыда гаранхай, түбхинэнхэй. Тэдэ Ажалай Баатар нагаса, хүгшэн эжыгээрээ омогорхожо, нэрыень дээрэ үргэжэ, ажалай олон һалбарида амжалтатай хүдэлдэг юм.

You have no rights to post comments