Арадай зугаа наадан
Энэмнай буряад арадай жэнхэни наадан ха юм даа. Тиимэһээ тамирай ондоо мүрысөөнүүдтэ орходоо өөрын тусхай илгаануудтай. Жэшээнь, хабаадагшад хэр һээр шаанаб гэжэ шүүхын хажуугаар судьянар мүрысөөнэй ябаса тайлбарилжа байгаа бшуу. Тиихэдээ нэгэн-хоёр судья ажаллана бэшэ, харин Россиин гурбан нютаг ороной түлөөлэгшэд, һээр шаалга һэргээхэ хэрэгтэ горитойхон хубитаяа оруулжа байһан эдэбхитэд: Үбэр Байгалай хизаарһаа Батор Жапов, Солбон Чердонов, Хэшэгто Батомункуев, Буряад оронһоо Алексей Гергенов, Гомбо Зурбаков болон Эрхүүгэй можоһоо Александр Урбагаев гэгшэд сэбэр буряад хэлэн дээрэ, үе-үе ородооршье мүрысөөнэй ябаса тайлбарилаа, хабаадагшадай намтарһаа болон һээр шаалга тухай хөөрөө.
Мүнөө «Алтаргана» нааданай мүрысөөндэ хабаадагша бүхэн нэгэтэ бэшэ илалта туйлаһан, бултал өөр өөрын дүрэтэй, дүршэлтэй һээршэд байба.
Бүхыдөө 85 хүн хабаадаа, хориниинь Агын Буряадай тойрогой түлөөлэгшэд, тэдэнэр дүрбэн можо табяа. Мүрысөөн хоёр үдэр соо болоһон байна. Түрүүшын үдэр 25 хүн нааданһаа гараа, хоёрдохи үдэртэнь 60 хүн эгээл шамбайгаа, дүрэтэйгөө элирүүлбэ. Наһанай 4 хэмжээндэ хабаадагшад хубаарилагдаа: 18-19, 19-35, 36-50 наһанай болон 50-һаа дээшэ наһанай. Тиихэдэ эхэнэрнүүд баһал хаба шадалаа туршалсажа, тэдэнэй хоорондо шалгарагшадынь шагналнуудта хүртөө юм. Бүхыдөө хорёод можо суглараа.
Захааминай Хужар нютагай Цырен Цыренов.
Юрын зугаа - мүрысөөнэй хэмжээндэ
Агада эмхидхэгдэдэг мүрысөөнүүдтэ һээрнүүдынь багахан шэрээнүүд, стол, стул дээрэ табигдадаг. Харин мүнөө тайзанай шала дээрэ һээр табигдаа. Түрүүшэгээр хабаадагшад шааха болоходоо, малгайгаа абажа, һээрэй байһан һууриин хажууда шала дээрэ табижа байба гээшэл. Малгайгаа газарта табижа, дээгүүрнь алхажа, хайша хэрэгээр хандажа яашье болохогүй гэжэ эдир бага наһанһаамнай аба эжымнай хэлэдэг ха юм. Теэд энэ буряадайнгаа ехэ наа-данда ерээд, ёһо заншалдаа хайша хэрэгээр хандажа болохо юм аал? Баймга энэ алдуугаа һээршэд мэдэржэ, малгайгаа һээртэй мэшээг дээрэ табидаг болоо.
Буряад Уласай Үндэһэтэнэй спортын холбооной хүтэлбэ-рилэгшэ Алексей Гергеновэй мэдүүлһээр, «Алтаргана-2018» нааданай хэмжээндэ үнгэргэгдэһэн һээр шаалгаар мүрысөөнэй эмхидхэлэйнь тала һайн байгаа. Теэд ехэ наадан, ехэ мүрысөөн... асуудалнууд гараа ха. Түрүүшэгээр «һээр шаалгада шангай жаса үгы» гэжэ нааданай эмхидхэлэй хороонойхид хэлэжэ байгаа. Мүрысөөнэй урда үдэрынь лэ шангууд байха гэжэ соносхогдожо, һээр шаалга эмхидхэгшэдэй һанаан амараа ха. Заншаһан ёһоор суглуулагдадаг хабаадагшадай түлбэриин ашаар наһанай дүрбэн хэмжээндэ илагшадай шангууд хаагдаа. Хаанашье һээр шаалгаар мүрысөөн үнгэргэгдэхэдөө, хабаадагшадай өөһэдынь, зоной, спонсорнуудай хүсөөр эмхидхэгдэдэг юм. Һээршэд мүрысөөнүүдтэ хабаадахадаа, арадайнгаа заншал дэлгэрүүлнэбди гэжэ тон һайнаар ойлгодог болонхой.
Үшөө нэгэ ажаглалта: һээршэдэй бэеэ зэһээд, һээр шаахаяа тайзанай дунда гарахада, батаганын ниидэхэнь дуулдахаар аалин болошоно, судьятайлбарилагшадшье хөөрөөгөө таһална. Шэмээгүйхэн байдалда һээр шаагдажа хухархадань, харагшад оог-хууг табилдашана, хухараагүй һаань «ээ, даа!» гэжэ халаглаһан абяанууд дуулдана. Энэ хадаа харагшадай һонирхол, һээр шаалгада хандасыень харуулһан үзэгдэл болоно.
Мүрысөөндэ Монгол ороной, Шэнэхээнэй түлөөлэгшэд хабаадабагүй: өөһэдынь тэмдэг-лэһээр, һээр шаалга гээшые огтолон мартаһан байна бшуу. «Оросоймнай буряадууд бэрхэл байна даа, арадайнгаа юрын зугаа мүрысөөнэй хэмжээндэ гаргаад, иимэ уласхоорондын нааданда мүрысэжэ байхадань болоол байна», - гээд Шэнэхээнэй түлөөлэгшэдые ударидагшадай нэгэн Толото аха тэмдэглэнэ һэн.
Һээр худалдахада болохо
Удаадахи ехэ мүрысөөн гэхэдэ, сентябрь һарада Ивалгын дасанда Этигэлэй хамбын нааданай хэмжээндэ һээр шаалга эмхидхэгдэхэ юм. Хамба лама Дамба Аюшеевэй дэмжэлтээр нааданай программада оруулагдаһан мүрысөөн болоно бшуу.
Һүүлээрнь удахагүй үүсын саг ерэхэ. Энэмнай одоо ерэхэ жэлэйнгээ һээрнүүдые бэлдэхэ болзор. Юундэ иигэжэ тобшолнобши гэхэдэ, һээр шаалгаар мүрысөөнүүд түхэреэн жэлэй туршада эмхидхэгдэнэ. Үбэлэй сагта һээр элбэг байна, харин зунай мүрысөөнүүдтэ һээрнүүд дуталдана. Һээр шаалгын үшөө нэгэ онсо илгаань гэхэдэ, энэ тамирай багажа зэбсэг (спортинвентарь) дахяад хэрэглэгдэдэггүй зөөри ха юм.
Мүрысөөнэй дүримэй ёһоор, нэгэ хүн долоон һээр асарха ёһотой. Зарим һээршэдтэ зунай мүрысөөндэ долоон һээр олохонь орёошог. «Алтарганын» мүрысөөндэ зуу гаран хабаадагшад байхашье һаа, һээр дутаа гээд шүүгшэд тэмдэглээ.
- Нэгэтэ гурбан зуун хабаадагшадтай мүрысөө Дүтэлүүртэ хээ һэмди, Агаһаашье олон һээршэд ерээ, Захааминай нютаг бүхэн гэхээр 3-4 можо табяа. Тиихэдээ эгээл ехэ шан – авто-унаа табиһамнай, Санагын залуухан 17-той хүбүүн шүүгээ бэлэй, - гээд Алексей Гергенов хөөрэбэ. – Мүрысөө эмхидхэхэдэ, шухалань лэ һээрнүүд байна даа. Һээр хүнһөө суглуулагдана ха юм, зариман нютагай хүбүүдтээ миингээр үгэхэ, зариман худалдаха дуратай байдаг. Нэгэ һээрэй дэлгүүрэйнь сэн – 150-200 түхэриг болодог, нэгэ үхэрһөө 8-9 һээр гарадаг ха юм. Жэшээнь, 50 һээр бэлдэбэл, 7500 түхэригэй болохо. Тиигэжэ һээрээ худалдаха гээ һаа, сэбэрээр мүлжөөд, арилгажа бэлдэхэ ёһотой. Мүнөө мал гаргаад, нюрганайнь яһа хуу сабшажархидаг. Һээр абахын тула мяхаяа ёһо руунь эбдэхэ болонобди. Энэшье талаар харахада, һээр шаалга хүгжөөлгэ хадаа мал үсхэбэрилгэдэ сэхэ хабаатай болоно ха юм. Тиимэһээ үүсын лэ үедэ һээрээ бэлдэхэ хэрэгтэй.
